Ozan Örmeci Makaleler (Ozan Örmeci Articles): 2025 Madagaskar Darbe Girişimi ve Siyasi Krizi

Giriş

Afrika kıtasına bağlı kabul edilen büyük bir ada ülkesi olan Madagaskar veya resmî adıyla Madagaskar Cumhuriyeti, şu sıralar ülkede yaşanan darbe girişimi ve siyasi krizle birlikte uluslararası siyasetin gündemine oturmuş durumdadır. Bu olay vesilesiyle, bu yazıda Madagaskar hakkındaki bazı temel bilgileri özetleyecek ve sonrasında devam eden siyasi krizin nedenlerini ve olası sonuçlarını analiz edeceğim.

Madagaskar bayrağı

Madagaskar Hakkında Genel Bilgiler

Afrika kıtasının güneydoğusunda, Hint Okyanusu’nun batısında bulunan büyük bir ada ülkesi olan Madagaskar -ki Grönland, Yeni Gine ve Borneo’dan sonra dünyanın en büyük 4. adasıdır- kıtadan yaklaşık 400 kilometre uzakta ve nüfusu Afrika’nın yerli halklarından ziyade 4.800 kilometre uzaktaki Endonezya kökenlilerden oluşan oldukça ilginç ve farklı bir ülkedir.[1] Madagaskar’ın ada devleti olması sebebiyle herhangi bir sınır komşusu bulunmamakta olup, buraya en yakın anakara ülkesi adanın batısında yer alan Mozambik'tir. Mozambik, Mozambik Kanalı aracılığıyla Madagaskar’ı Afrika kıtasından ayıran devlet durumundadır. Bunun haricinde Madagaskar’a komşu devletler ise, kuzeybatıda Komorlar ve Fransa denizaşırı bölgesi Mayotte, doğuda Mauritius ile yine Fransa denizaşırı bölgesi olan Réunion adalarıdır. Ek olarak, ülkenin başkenti yaklaşık 4,2 milyon nüfusu bulunan Antananarivo'dur.[2]

Dünyada Madagaskar

Toplum nüfusu 33 milyon dolaylarında olan[3] Madagaskar’ın ülke nüfusunu oluşturan 18 farklı etnik gruptan en yaygın olanı Malayo-Endonezyalılardır (en kalabalıkları Merinalar ve Betsileolar).[4] Ülkede ayrıca Ayrıca Arap, Hint, Çin ve Doğu Afrika asıllılar da bulunmakta olup, bunların bir kısmı melezleşmişlerdir.[5] Ülkenin resmi dilleri ise Merina veya Malgaşça ile birlikte Fransızca’dır.[6] Madagaskar nüfusunun büyük çoğunluğu Malgaşça dilini anadili olarak kullanırken, batı kıyılarına göç eden ve bu bölgelerde yaşayan Mozambikliler de Makoa dilini kullanmaktadırlar. Ülkenin kuzey kesiminde bulunan ve Malgaşça'da büyük ada olarak adlandırılan Nosy Be adası üzerinde yaşayan halk ise Svahili dilini konuşmaktadır. Ülkede İngilizce bilen nüfusun oranı ise yüzde 8,2 düzeylerindedir.[7] Madagaskar, dini açıdan da kısmen çeşitliliğe sahip bir devlet olup, yüzde 34’lük Protestan ve yüzde 32’lik Katolik Hıristiyan nüfusun yanında, diğer Hıristiyan grupları (yüzde 8), Animistler (yüzde 2 civarı) ve Müslümanlar da (yüzde 1,5) bu ülkede yer alan farklı dini gruplardandır.[8]

Madagaskar haritası

Madagaskar, 587.000 kilometrekarelik yüzölçümüyle dünyanın en büyük 46. ülkesi olup[9], 33 milyona yaklaşan nüfusuyla da en kalabalık 49. devlet durumundadır[10]. Ekonomik açıdan pek gelişmiş durumunda olmayan Madagaskar’ın toplam gayrisafi milli hasılası 17,42 milyar dolar olup[11], kişi başında düşen yıllık gayrisafi milli hasıla yalnızca 545 dolardır[12]. Bu anlamda, Madagaskar ekonomik açıdan oldukça geri kalmış bir devlet olup, dünyanın en fakir 5-6 devletinden birisi kabul edilmektedir.[13] Nitekim Birleşmiş Milletler’in İnsani Gelişmişlik Endeksi-UNDP raporlarına göre de, Madagaskar, dünyada 183. sırada ve çok kötü bir durumdadır.[14] Bunlar, ülkenin makus talihi ve sonrasında yaşadığı siyasi istikrarsızlık ve kalkınma sorunlarıyla da doğrudan ilgilidir.

Sıra	Madagaskar’ın en büyük ihracat pazarları[15]	Madagaskar’ın en büyük ithalat kaynakları[16]
1	Fransa	Çin
2	ABD	Umman
3	Japonya	Fransa
4	Güney Kore	Hindistan
5	Çin	Güney Afrika

Ülkenin en önemli ticaret partnerleri ise, Fransa, ABD (Amerika Birleşik Devletleri), Çin, Hindistan, Almanya, Japonya, Güney Afrika Cumhuriyeti, BAE (Birleşik Arap Emirlikleri), Hollanda ve Suudi Arabistan’dır.[17] Madagaskar’ın başlıca ihracat ürünleri nikel, vanilya, karanfil, hazır giyim, kabuklu hayvanlar, kobalt, petrol yağları ve titanyum, başlıca ithalat ürünleri ise petrol yağları, pirinç, ilaç, motorlu taşıtlar, binek otomobiller, palm yağı, kükürt, yün, buğday unu, şeker pancarı ve çimentodur.[18]

Madagaskar mührü

1960 yılından beri Birleşmiş Milletler’in saygın bir üyesi olan Madagaskar[19], dış politikada bazı açılımlar yaparak gelişimini sürdürmeye gayret etmektedir. Ülkenin üye olduğu önemli platformlar ise; Afrika Birliği (AU/AfB), Güney Afrika Kalkınma Topluluğu (SADC), Bağlantısızlar Hareketi (NAM), Uluslararası Frankofoni Örgütü (OIF), Doğu ve Güney Afrika Liman Yönetim Birliği (PMAESA) ve Hint Okyanusu Komisyonu’dur (COI).[20] Ayrıca, Madagaskar, 1963’ten beri GATT, 1995’ten beri de Dünya Ticaret Örgütü’ne (WTO) üye ve dış ticarete açık bir devlettir.[21] Ek olarak, 1975’e kadar resmi adı Malagasy Cumhuriyeti olan Madagaskar, bu tarihten itibaren şimdiki ismi olan Madagaskar Cumhuriyeti adını almıştır.[22]

Genelde tropikal iklimin hâkim olduğu Madagaskar’da farklı iklim tipleri de ülkenin geniş coğrafyası nedeniyle görülmektedir. Ayrıca, dışa kapalı bir ada devleti olması sebebiyle, Madagaskar’da başka hiçbir coğrafyada görülmeyen bazı canlı türleri yetişmektedir. Hatta öyle ki, ülkenin yalıtılmış coğrafi konumundan dolayı, buradaki bitkilerin ve hayvanların yüzde 80 ile 90 arasındaki bölümü ülkeye özgü yani endemiktir ve dünyanın başka bir yerinde bulunmaz.[23] Bu ülkeye özgü hayvanların listesine buradan[24] ulaşılabilir.

Madagaskar Siyasi Tarihi ve Sistemi

Tarihi çok eskilere dayanmasına karşın, Madagaskar hakkında bilgilerimiz genelde bu ülkenin Avrupalı kaşiflerce fark edildiği ve sömürgeleştirilmeye çalışıldığı 16. yüzyıldan itibaren başlar. Bu dönemden itibaren, Madagaskar, önce Hollanda, ardından İngiltere ve Fransa’nın hâkimiyet için mücadele ettiği bir bölgeye dönüşmüş; bilhassa da uluslararası deniz yolu üzerinde olduğundan bir tür üs olarak kullanılmak istenmiş ve köle ticareti açısından da büyük önem taşımıştır.

Sömürge dönemine dair bir propaganda posteri

Fransa, 18. yüzyıl ortalarından itibaren bu bölgede kısmî hâkimiyet kurmuş olsa da,1787 yılında kurulan Merina Krallığı adanın yerel güçlerce hâkimiyetini büyük oranda sağlamış ve 19. yüzyıl sonlarına kadar varlığını sürdürebilmiştir. Fakat Fransa 1890 yılında Madagaskar’ın hâkimiyetini yeniden ele geçirerek son Kraliçe III. Ranavalona’yı Fransız himayesini tanımaya mecbur bırakmış, 1897 yılında da Kraliçe’nin Cezayir’e sürülmesi ile Merina Krallığı tamamen ortadan kaldırılmıştır.[25]

Merina Kraliçesi III. Ranavalona

Fransız sömürgeciliğinin teknoloji ve sağlık hizmetleri gibi bazı faydaları olmasına karşın, bu dönemlerde Madagaskar acımasız sömürülmüş ve yeraltı kaynakları ve işgücü Fransa’nın çıkarları için kullanılmış, dahası misyonerlik faaliyetleri ile halkın Hıristiyanlaştırılması sağlanmıştır. Bu dönemde Madagaskar’dan özellikle kahve, vanilya, kauçuk, pirinç gibi ürünler Fransız güçlerince sömürülmüş, mika ve grafit gibi madenler tüketilme noktasına getirilmiş, 1915, 1929, 1947 ve 1948 yıllarında sömürge yönetimine yönelik halk isyanları da kanlı biçimde bastırılmıştır.[26] Öyle ki, özellikle 1947-1948’deki isyanlarda yaklaşık 90.000 Madagaskarlının katledildiği tahmin edilmektedir.

1947-1948 Ayaklanması

İkinci Dünya Savaşı halen devam ederken bir süre İngilizlerin kontrolüne giren Madagaskar, daha sonra yeniden Fransız hâkimiyetine bırakılmış, savaş sonrası esen dekolonizasyon rüzgarları sayesinde de önce 1958’de Malgaşça Cumhuriyeti adıyla özerk bir cumhuriyet olarak Fransız Ülkeler Topluluğu’na dahil olmuş, daha sonra da 1959’da anayasasını hazırlayarak, iki yıl devam eden bu süreç sonrasında 26 Haziran 1960 tarihinde bağımsızlığına kavuşmuştur.[27] 26 Haziran 1960 tarihide Philibert Tsiranana başkanlığında bağımsızlığını kazanan Madagaskar, bu dönemde birçok Afrikalı eski sömürge devletten farklı olarak Batı karşıtlığı nedeniyle komünizm ideolojisine yönelmemiş ve demokratik bir yönelim göstermiştir. Nitekim bu dönemde 1960 yılında gerçekleştirilen ilk seçimlerde Sosyal Demokrat Parti (Madagaskar ve Komorlar Sosyal Demokrat Partisi-PSD) oyların yüzde 88,2'sini elde ederek mümkün olan 107 sandalyeden 104 tanesinin sahibi olmuştur. Ülkenin kurucu Devlet Başkanı Tsiranana, 1965 seçimlerini de kazanarak ülkesinde siyasi sistemi kurumsallaştırmaya başlamıştır. Madagaskar’ın siyasi sistemi bu dönemlerde Fransa’dan yoğun şekilde etkilenmiş ve bu nedenle zaman zaman demokratik seçimler sonucunda Başkanlık ve yarı-Başkanlık sistemleri uygulanmış, ancak çoğu zaman da ülkedeki sorunlar nedeniyle ordunun müdahalesi nedeniyle ülkede demokrasi kök salamamıştır.

Philibert Tsiranana

Bu bağlamda, tesadüfi değildir ki, 1971 yılında ülke genelinde çiftçilerin gerçekleştirdiği gösteriler nedeniyle ülkenin ilk Devlet Başkanı Philibert Tsiranana 1972 yılında gerçekleştirilen seçimlerde büyük bir zafer kazanmış olsa da, çoğunluğu Merina etnik grubu üyesi muhalefet partilerinin planladığı büyük gösteriler sonucunda makamından uzaklaştırılarak (istifa etmeye zorlanarak), yerine Gabriel Ramanantsoa önderliğinde askeri bir yönetim (cunta yönetimi) geçmiştir. Bu şekilde, Tsiranana’nın yönetimi 1960-1972 döneminde hasıl olmuştur. Askeri darbe ile başan geçen Ramanantsoa (1972-1975) sonrasında da ülkede cunta yönetimleri bir süre devam etmiştir. Nitekim Richard Ratsimandrava (1975-1975) bir suikast sonucu öldürülene kadar 6 gün Başkanlık yapmış, sonrasında Gilles Andriamahazo (1975-1975) ancak 4 ay ofiste kalabilmiş, Didier Ratsiraka da (1975-1975) ofiste ilk döneminde 200 gün görev yapamamıştır.

Didier Ratsiraka

Ancak cunta yönetimlerinden Didier Ratsiraka, ilerleyen dönemde Madagaskar’da sosyalist bir yönetim (Madagaskar Demokratik Cumhuriyeti veya İkinci Cumhuriyet) ilan ederek farklı bir dönemi başlatmış ve ülkedeki büyük kamulaştırma hamleleriyle ülkenin geri kalmışlığına çözüm bulmak istemiştir. Fakat bu reform girişimleri genelde başarısız kalmış ve Madagaskar ekonomisi bu süreçte daha da geriye gitmiştir. Bu dönemde ülkede yeniden seçimler de yapılmaya başlanmış ve Ratsiraka, 1982 ve 1989 seçimlerini kazanarak konumunu perçinlemiştir. Ancak Ratsiraka dönemi, adam kayırmacılık, ekonomik sorunlar ve kara borsanın oluşması nedeniyle neticede olumsuz bir miras bırakmış ve 1992’de Les Forces Vives adlı muhalif hareketin protestoları sonucunda Ratsiraka çok partili seçimleri kaybederek 1993’te Üçüncü Cumhuriyet’in kurulmasına tanıklık etmiştir. Bu dönemde ülkede yeni bir anayasa da hazırlanarak Başkan’ın yetkileri kısıtlanmış ve demokrasiye dönüş konusunda önemli adımlar atılmıştır. Ratsiraka yerine seçilen Albert Zafy de 1993-1996 dönemindeki Başkanlığı başarısız bulunup istifaya zorlanınca, 1997 yılındaki seçimlerde Didier Ratsiraka sürpriz bir şekilde bir kez daha seçilmeyi başarmıştır.

Marc Ravalomanana

Ancak sosyalist politikalarına devam eden Ratsiraka’nın politikaları bu dönemde ülkede daha büyük kutuplaşmaya neden olmuş ve 2001 seçimlerini kazanan muhalefetin adayı Marc Ravalomanana’nın destekçileri, Ratsiraka’nın seçim sonuçlarını kabul etmemesi nedeniyle büyük protesto gösterileri ve devlet güçleriyle çatışmalar başlatırken, 2002 yılındaki tekrar sayım sonucunda Ravalomanana Devlet Başkanı ilan edilmiştir. Ratsiraka ise seçim sonucunda Fransa’ya sürgün olarak gitmiştir. Antananarivo Belediye Başkanlığından gelen Marc Ravalomanana, bu dönemde Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu ile uyumlu çalışarak ülke ekonomisini düzeltmeye gayret etmiş, ayrıca 2006 yılındaki bir darbe girişimini başarıyla atlatarak bu yıl sonunda düzenlenen seçimleri kazanmıştır. Bu şekilde ikinci dönemine başlayan Ravalomanana, Ratsiraka destekçileriyle yaşanan çatışmalar nedeniyle yine bir darbe girişimi sonucunda görevden uzaklaştırılmış ve Güney Afrika’ya sığınmıştır.

Hery Rajaonarimampianina

Bu dönemde ülkede kontrolü geçici olarak Andry Rajoelina elde ederken, gecikmeler sonucunda ancak 2013 yılında düzenlenen seçimlerde Hery Rajaonarimampianina sandıktan zaferle çıkarak Madagaskar’ın altıncı Devlet Başkanı seçilmiştir. Ancak Rajaonarimampianina, 2018 seçimlerinde ülkede önceden de geçici olarak ipleri eline alan genç Madagaskarlı-Fransız siyasetçi Andry Rajoelina’ye geçilerek Başkanlığa veda etmiştir.

Andry Rajoelina

Ülkede 2018’den beri Başkan durumundaki Andry Rajoelina ise, 2023 seçimlerini kazanmayı başarmasına karşın, şu sıralar başı büyük sıkıntıdadır. Bunun sebebi, muhalefete yönelik baskılar ve seçimlere katılımın yüzde 46 ile sınırlı olmasıdır.[28] Buna karşın, Madagaskar, Freedom House tarafından 55/100 puanla “kısmen özgür” (partly free) kategorisinde değerlendirilen demokrasiye yatkın bir devlettir.[29] Bu konu, sonraki bölümde detaylı olarak işlenecektir.

Madagaskar’ın siyasi sistemi incelendiğinde ise, bu ülkenin bağımsızlığını kazandığı 1960 yılından beri demokratik bir Cumhuriyet olmaya gayret ettiği, ancak ekonomik sorunlar ve askeri darbeler nedeniyle ülkede istikrarlı bir yönetimin henüz kurulamadığı görülmektedir. Başkanlık sistemine yakın bir yönetim şekli olan Madagaskar’da görevli bir Başbakan ve hükümet de bulunmaktadır. İki kanattan oluşan parlamentoyu, 160 sandalyeli Ulusal Meclis ve 33 sandalyeli Senato teşkil etmektedir.[30] Ulusal Meclis üyeleri dört yılda bir gerçekleştirilen seçimlerle belirlenirken, Senato üyelerinin 22’si ülkedeki her bölgeden birer tane olmak üzere seçimle, kalan 11’i de Devlet Başkanı tarafından belirlenmektedir.[31] Öte yandan ülke idarî açıdan 22 bölge ve 119 ile ayrılmıştır.

Ülkede kurumsal siyasi partiler bulunmamakta olup, 200’ü aşkın farklı siyasi oluşum mevcuttur. En önemli siyasi partiler ise şunlardır:[32]

IRMAR (Hepimiz Andry Rajoelina İçin El Ele) Platformu,
Firaisankina (Dostluk) Platformu,
Kolektifan'ny Malagasy Grubu,
Fivoi Partisi,
GJMP Partisi,
Yeşil Parti.

2025 Madagaskar Krizi

Madagaskar’da geçtiğimiz birkaç gündür etkili olan siyasi kriz, önceki haftalarda yaşanan Nepal[33] ve Fas[34] olaylarıyla Z kuşağı tarafından ve daha ziyade sosyal medya üzerinden örgütlenmesi bağlamında benzerlikler göstermektedir. Olayları tetikleyen unsur, ülkedeki kronik ekonomik sorunlarla birlikte, son dönemde sıklaşan elektrik ve su kesintileri ve ulaşım ücretlerinin çok pahalı hale gelmesidir.[35] Olaylarda en az 22 kişi hayatını kaybederken, 100 kişi de ciddi şekilde yaralanmıştır.[36] Antananarivo Üniversitesi'nden Denis Alexandre Lahiniriko, Madagaskar'ın iki büyük sorununu; iç kesimlerdeki Güneydoğu Asya kökenliler ve anakara Afrika kökenli kıyı halkları olarak ayrışan yaklaşık 20 etnik grup arasında ortak bir kimlik oluşturulamaması ve yalnızca dar bir seçkinler topluluğuna değil, sıradan insanlara fayda sağlayan bir devlet inşa edilememesi olarak özetlemektedir.[37]

Ordunun özel birimi CAPSAT’ın protestoculara destek vermesi ülkede darbe riskini gündeme taşımıştır

Olayların büyümesi ve geçmişinde de birçok askeri darbe olayı ve girişimi bulunan ülkede ordunun elit ve özel bir birimi olan Kamu Hizmetleri ve Yerel Yönetimlerin Korunma Destek Birliği’nin (CAPSAT) protestoculara destek açıklaması neticesinde[38], can güvenliğinden endişe eden Devlet Başkanı Andry Rajoelina, ülkeyi terk etmek durumunda kalmıştır. İki dönemdir Devlet Başkanı seçilen ve Fransız vatandaşlığı ve bu ülkeyle de yakın ilişkileri bulunan Rajoelina, bu yönüyle halk arasında bazen eleştirilere konu olan bir isimdir. Nitekim Fransız Ulusal Radyosu-RFI’nin haberine göre, 12 Ekim gecesi başkent Antananarivo’dan helikopterle gizlice Sainte-Marie adasına götürülen Rajoelina, orada bekleyen Fransız Ordusu’na ait askeri nakliye uçağına bindirilerek Fransız askerlerinin koruması altında adadan tahliye edilmiştir.[39] Ancak ülke dışında siyasi mücadelesine devam eden Rajoelina, Madagaskar Cumhurbaşkanlığı Facebook sayfasında yayımlanan videoda "Canımı korumak için güvenli bir yer bulmak zorunda kaldım” diyerek, ülkenin kaostan çıkışa yönelik bir yol bulunabilmesi için diyalog çağrısı yapmış ve anayasaya saygı gösterilmesi gerektiğini ifade etmiştir.[40] Ordu içerisindeki bölünmüşlük ise bu kaos ortamındaki en riskli durumlardan birisidir.

Olaylar, Madagaskar’ın henüz kurumsallaşmamış demokratik siyasi sistemindeki sorunları bir kez daha gözler önüne sererken, zaten çok zor ekonomik koşulları olan ülkenin geleceğine dair belirsizlik ve riskleri daha da arttırmaktadır. Olayın henüz açığa çıkmamış bir boyutu ise bu ülke üzerinde Fransa, ABD ve Çin gibi ülkeler üzerinden süren güç mücadelesidir. Nitekim mevcut Başkan Rajoelina'nın Fransa'ya yakın bir isim olarak algılanması, son yıllarda Afrika siyasetinde eski gücünü yitiren Fransa'ya karşı başka bir küresel gücün sahnelediği büyük bir oyunun da parçası olabilir. Ancak bu konuda komplo teorilerinin ötesinde somut delillere henüz ulaşılamamıştır.

Sonuç

Sonuç olarak, 2025 Madagaskar siyasi krizi, içerisinde protesto gösterileri ve darbe girişimini barındıran karmaşık bir süreç olup, askeri darbelerle şekillenen ve siyasi sistemi kurumsallaşmayan ülkelerin ekonomik kriz ve sorunlar ortamında kolaylıkla siyasi kriz ve kaosa sürüklenebileceğini bir kez daha teyit etmiştir. Bu anlamda, tercihen demokratik, ama temelde istikrarlı siyasi yönetimler kurmak, devletlerin ve toplumların bölünmemeleri adına son derece gerekli bir husustur.

Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ

DİPNOTLAR

[1] https://www.britannica.com/place/Madagascar.

[2] https://worldpopulationreview.com/cities/madagascar/antananarivo.

[3] https://www.worldometers.info/world-population/population-by-country/.

[4] https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/madagascar/#people-and-society.

[5] https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-madagaskar/.

[6] https://www.insamer.com/tr/ulke-profili-madagaskar/.

[7] https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/madagascar/#people-and-society.

[8] https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/madagascar/#people-and-society.

[9] https://www.worldometers.info/geography/largest-countries-in-the-world/.

[10] https://www.worldometers.info/world-population/population-by-country/.