2025 Fas Protestoları

 

Giriş

İlk kez 2010 yılı sonları, 2011 yılı başlarında Tunus'ta meydana gelen Yasemin Devrimi ve sonrasında Arap Baharı isyan dalgası ile gündeme gelen yeni kuşaktan gençlerin bireysel özgürlüklerin kısıtlanması ve ekonomik sorunlara yönelik tepkilerini sosyal medya üzerinden örgütlenerek gündeme getirmeleri hadisesi, son dönemde yeniden Nepal ve Fas'ta yaşanan olaylarla birlikte gündeme gelmeye başladı. Bu yazıda, 2025 Fas protestoları incelenecektir. Bunun için, öncelikle Fas'ın tarihi, genel özellikleri ve siyasi sistemine dair temel bilgiler okurlarla paylaşılacaktır.

Fas Tarihi

8. yüzyıldan itibaren farklı hanedanlar tarafından yönetilmiş olan Fas, ülkenin eski yerleşimcileri olarak bilinen Berberilerin yanı sıra Arap, Türk ve Avrupalı milletlerin etkisini farklı dönemlerde farklı yoğunlukta yaşamış ilginç bir ülkedir. 19. yüzyılın ortalarından itibaren Avrupalı devletlerin etkisine daha yoğun olarak giren Fas, neticede 1912 yılında Fransa ve İspanya'nın himayesi altına girmiştir. 1921'de Fas'ta "Rif Aslanı" Abdülkerim El-Hattabî liderliğindeki milliyetçi hareket İspanyollara karşı galip gelerek ve Haziran 1921’de bağımsızlığını ilan ederek Rif Cumhuriyeti’ni kurmuşsa da, İspanya 1926’da tekrar hâkimiyeti ele geçirerek Hattabî’yi esir almış ve bu devleti ortadan kaldırmıştır. Bu dönemlerde Fas'ta Fransa ve İspanya sömürgesi devam ederken, bir yandan da geleneksel sultanlık yönetimi varlığını sürdürmüştür.

Fas ulusal hareketi önderlerinden Abdülkerim El-Hattabî

1927 yılında başa geçen V. Muhammed döneminde Fas'ta bağımsızlık hareketleri yeniden baş göstermiş ve özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra bu süreç daha da hızlanmıştır. Nitekim büyük savaş sonrası esen güçlü anti-kolonyal rüzgarların da etkisiyle, Fas, 2 Mart 1956’da Fransa ile bir bağımsızlık antlaşması imzalanmış, 5 Nisan 1956’da da İspanya İfni, Sebte ve Melile dışında kalan Fas topraklarındaki himayesini kaldırmıştır. Bu şekilde, 1956 yılında bağımsızlığını kazanan Kuzey Afrika ülkesi Fas, günümüze kadar anayasal monarşi yönetimiyle yönetilmiş ve Arap-İslam coğrafyasındaki görece modern ve gelişmiş bir devlet olarak konumunu güçlendirmiştir.

Fas eski Kralı V. Muhammed

1999'dan beri VI. Muhammed'in Kral olduğu Fas'ta, 2011 Arap Baharı sürecinde ise, bölgedeki Müslüman halkların artan demokrasi, özgürlük ve eşitlik talepleri karşısında kayıtsız kalamayan siyasi irade, 1 Temmuz 2011 tarihinde kabul edilen yeni anayasa ile Başbakan ve parlamentonun yetkilerinin arttırıldığı daha çağdaş bir meşruti monarşi sistemine geçmiştir. Bu sistemde, başta Kral'ın yetkileri önemli ölçüde korunmakla birlikte, Fas'ta seçilmiş demokratik kurumların yetkileri yükseltilmiştir. Öyle ki, günümüzde Fas Parlamentosu, milletvekillerinden oluşan Temsilciler Meclisi ve yerel yönetimler ile sivil toplum kuruluşlarının (meslek odaları, sendikalar ve işveren kuruluşu) temsilcilerinden oluşan Danışmanlar Meclisi olmak üzere iki kamaralı bir yapıya sahiptir. Temsilciler Meclisi’nin 395 üyesi 5 yıllığına halk tarafından doğrudan seçilmekte, Danışmanlar Meclisi’nin 120 üyesi ise Belediye Meclisleri, Bölge Konseyleri ve sivil soplum kuruluşları yönetimleri tarafından belirlenmektedir. Bu bağlamda, Fas veya resmi ismiyle Fas Krallığı, günümüzde çağdaş bir meşruti monarşi örneği kabul edilmektedir.

Fas Kralı VI. Muhammed

Fas'ta, ülkenin bağımsızlığını kazandığı 1956'dan bugüne kadar uzun süreli üç kral iktidara gelmiştir. Bunlar; 1927–1953 döneminin ardından yeniden tahta çıkan V. Muhammed (1955–1961), II. Hasan (1961–1999) ve VI. Muhammed (1999–) şeklindedir. Ülkede görev yapan Başbakanlar ise şöyle sıralanabilir:

• Mbarek Bekkay (1955-1958),
• Ahmed Balafrej (1958-1958),
• Abdallah İbrahim (1958-1960),
• Ahmed Bahnini (1963-1965),
• Muhammed Benhima (1967-1969),
• Ahmed Laraki (1969-1971),
• Muhammed Kerim Lamrani (1971-1972),
• Ahmed Osman (1972-1979),
• Maati Buabid (1979-1983),
• Muhammed Kerim Lamrani (1983-1986),
• İzzeddin Laraki (1986-1992),
• Mohammed Karim Lamrani (1992-1994),
• Abdüllatif Filali (1994-1998),
• Abdurrahman Yusufi (1998-2002),
• İdris Jetu (2002-2007),
• Abbas El Fassi (2007-2012),
• Abdelilah Benkirane (2012-2017),
• Saadeddin Osmani (2017-2021),
• Aziz Ahnuş (2021-).

Fas Başbakanı Aziz Ahnuş

Fas'a Dair Temel Bilgiler

Kuzey Afrika'da İspanya'nın karşısında ve Cezayir, Moritanya ve Batı Sahra ile komşu olan Fas'ın, Atlantik Okyanusu'ndan Cebelitarık Boğazı'nı çevreleyip Akdeniz'de son bulan uzun bir sahil şeridi vardır. Ayrıca ülkenin kabaca üçte ikisi dağlık alanlardan oluşmakta olup, Fas'ta 4.000 metreyi dahi geçen doruklar bulunmaktadır. Ülkenin başkenti Rabat şehri, diğer önemli ve turistik kentleri ise Kazablanka, Marakeş ve Fes'tir. Fas'ın nüfusu 37,5 milyon civarında olup, Arapça ve Berberice ülkenin resmi dilleridir. Fakat bu iki resmi dilin yanı sıra, ülkenin siyasi, ekonomik ve kültürel hayatına yön veren ülkelerden Fransa'nın dili Fransızca ve yine İspanya'nın dili İspanyolca da bu ülkede halk, elitler ve iş dünyası mensuplarınca yoğun şekilde konuşulmaktadır. Yüzölçümü 446.550 km² olan Fas, ayrıca dünyanın coğrafi olarak en büyük 57. ülkesidir.

Fas haritası

Yaklaşık 166 milyar dolarlık toplam ekonomik büyüklüğü ile, Fas, henüz dünyanın gelişmiş ekonomileri arasında yer almamaktadır. Kişi başına düşen yıllık 4.000 dolarlık ortalama gelirle de, Fas, henüz düşük-orta ölçek bir ekonomi görünümündedir. Ülkenin başlıca ticaret ortakları İspanya, Fransa, Brezilya ve Çin'dir. Ülkenin başlıca ihracat kalemleri elektrikli ve elektronik aletler, taşıtlar, takı ve aksesuarlar, başlıca ithalat kalemleri ise yakıt ve yağlar, elektrikli-elektronik aletler, makine ve teçhizatlardır. Para birimi Fas Dirhemi olan Fas'ta, özellikle genç işsizliği önemli bir sorun olmaya devam etmektedir.

Fas bayrağı

Birleşmiş Milletler'in saygın bir üyesi olan Fas, Afrika Birliği (AU), İslam İşbirliği Teşkilatı (OIC), Arap Mağrip Birliği (AMU), Bağlantısızlar Hareketi (NAM),  Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Dünya Dünya Ticaret Örgütü (WTO), Arap Afrika Kalkınma Bankası (ABEDA), Afrika Kalkınma Bankası (AfDB), Arap Ekonomik ve Sosyal Kalkınma Fonu (AFESD), Arap Birliği (AL), Arap Para Fonu (AMF), Arap Ülkeleri Ekonomik Anlaşmalar Konseyi (CAEU), Community of Democracies (CD), Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD), Gıda ve Tarım Teşkilatı (FAO), G-11, G-77, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA), Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (ICAO), Uluslararası Ticaret Odası (ICC) (ulusal komiteler), Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Hareketi (ICRM), Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA), İslam Kalkınma Bankası (IDB), Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (IFAD), Uluslararası Finans Kurumu (IFC), Uluslararası Kızılhaç ve Kızılay Dernekleri Federasyonu (IFRCS), Uluslararası Hidrografi Teşkilatı (IHO), Uluslararası Çalışma Teşkilatı (ILO), Uluslararası Para Fonu (IMF), Uluslararası Denizcilik Teşkilatı (IMO), Uluslararası Mobil Uydu Teşkilatı (IMSO), Interpol, Uluslararası Olimpiyat Komitesi (IOC), Uluslararası Göç Teşkilatı (IOM), Parlamentolararası Birlik (IPU), Uluslararası Standartlar Teşkilatı (ISO), Uluslararası Telekomünikasyon Uydu Teşkilatı (ITSO), Uluslararası Telekomünikasyon Teşkilatı (ITU), Uluslararası Sendikalar Konfederasyonu (ITUC) (STK’lar), Arap Birliği (LAS), Çok Taraflı Yatırım Garanti Ajansı (MIGA), BM'nin Kongo Demokratik Cumhuriyeti'ndeki İstikrar Misyonu (MONUSCO), Bağlantısızlar Hareketi (NAM), Amerikan Devletleri Teşkilatı (OAS) (gözlemci), Fransızca Konuşan Ülkeler Teşkilatı (OIF), Kimyasal Silahların Yasaklanması Teşkilatı (OPCW), Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (OSCE) (ortak), Pasifik İttifakı (gözlemci), Paris Kulübü (ortak), Daimi Hakemlik Mahkemesi (PCA), Orta Amerika Entegrasyon Sistemi (SICA) (gözlemci), BM Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD), BM Eğitim, Bilim ve Kültür Teşkilatı (UNESCO), BM Mülteciler Yüksek Komiserliği (UNHCR), BM Endüstriyel Gelişme Teşkilatı (UNIDO), BM Fildişi Sahilleri Barış Gücü (UNOCI), Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Teşkilatı (UNWTO), Dünya Posta Birliği (UPU), Dünya Gümrük Teşkilatı (WCO), Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı (WIPO) ve Dünya Meteoroloji Teşkilatı (WMO) gibi uluslararası kuruluşlara üyedir.

2025 Fas Protestoları

Fas'ta, son birkaç gün içerisinde kamu hizmetlerindeki aksamaları protesto etme amacıyla gençler tarafından başlatılan olaylar, kısa süre içerisinde güvenlik güçleri ile halkın karşı karşıya geldiği kanlı olaylara evirilmiş ve önceki günlerde polisle çıkan çatışmalarda 2 kişi hayatını kaybetmiştir. Olaylar giderek Marakeş, Rabat, Tanca ve Kazablanka gibi diğer büyük şehirlere de sıçramıştır. Nepal olaylarına benzer şekilde Z kuşağının başını çektiği anlaşılan protesto gösterileri, özellikle Agadir şehrinde yoğunlaşmıştır.

Fas'ta, halkın ve özellikle gençlerin tepkisinin temelinde ise, 2030 FIFA Dünya Kupası'nı İspanya ve Portekiz'le birlikte düzenleyecek olan bu ülkede, devletin, ekonomik kriz ortamında bütçeyi halk yararına değil de, yeni stadyumlar inşa etmek için harcaması bulunmaktadır. Buna tepki gösteren halk, sağlık ve eğitim gibi temel kamu hizmetlerinin devlet tarafından daha iyi şekilde yerine getirilmesi gerektiğini düşünerek, ülkenin kısıtlı bütçesinin yeni stadyum yapımına harcanmasına büyük tepki göstermekte ve ortalığı yakıp yıkarak, bazı bina ve araçları ateşe vermektedir. Özellikle "Discord" programı üzerinden örgütlenen Faslı Z kuşağı mensubu gençler, sosyal haklar temelinde protesto gösterilerine halen devam etmektedir.

ABD Başkanı Donald Trump'ın ilk Başkanlık döneminde (2017-2021) İbrahim Anlaşmaları kapsamında İsrail'le diplomatik ilişkilerini kuran Fas'ta, halkın Gazze'de yaşanan büyük insanlık dramı nedeniyle de öfkesinin dorukta olduğu bir dönemde yaşanan bu olaylar kontrolden çıkma potansiyeline sahip olduğu için, bu ülkedeki gidişat endişeyle takip edilmektedir. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki, görece genç ve başarılı bir monark olan VI. Muhammed'e olan destek daha birkaç yıl önce yüzde 91 düzeylerinde olduğu ve Arap-İslam ülkelerinde demokrasi ve sekülerizmi bir arada uygulayabilen çok sayıda devlet bulunduğu için, yönetimin görevine devam etmesi öngörülmektedir.

Sonuç

Sonuç olarak, ülkemizde daha çok turizm boyutuyla ilgi çeken ve bilinen Fas, aslında tarihi, kültürü ve siyasetiyle önemli bir Müslüman devletidir. Fas'ta yaşanan olaylar ise, devletin ekonomi yönetimindeki önceliklerine dair bazı soru işaretlerinin oluşması sonucunda yaşanmış öfke patlamalarıdır. Bunları aşarak Fas'ın istikrarlı ve modern bir yönetim olarak gelişmeye devam etmesi en büyük dileğimizdir.

Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ