18 Mart 2024 Pazartesi

La Turquie peut-elle rejoindre BRICS+ ?

Introduction

Considéré par Cliff Kupchan[1] comme l’un des six « États swing » (swing states) clés du 21e siècle - avec le Brésil, l’Inde, l’Indonésie, l’Arabie saoudite et l’Afrique du Sud -, la Turquie est une puissance régionale importante qui contribue grandement à la formation de l’ordre mondial multipolaire émergent. Membre à part entière des institutions occidentales en construction, notamment le Conseil de l’Europe depuis 1950 et l’OTAN depuis 1952, la Turquie est également en pourparlers d’adhésion avec l’Union européenne (UE) depuis 2005. Toutefois, l’adhésion de la Turquie à l’UE ne semble pas être un objectif réaliste ces derniers temps en raison du problème chypriote et de diverses autres questions problématiques qui éloignent Bruxelles et Ankara.

Pour diversifier sa recherche du multi-dimensionnalisme en politique étrangère depuis les années 1960, Ankara est également devenue membre de l’Organisation de coopération islamique (OCI) en 1969 (anciennement l’Organisation de la conférence islamique) et de l’Organisation des États turciques en 2009. En outre, pour diversifier davantage ses options stratégiques, la Turquie est récemment devenue un partenaire de dialogue de l’Organisation de coopération de Shanghai (OCS) (2013) et de l’Association des nations de l’Asie du Sud-Est (ASEAN) (2017), en plus de son statut de partenaire stratégique de l’Union africaine (UA) depuis 2008. En tant que membre à part entière d'organisations économiques telles que la Banque mondiale (BM), le Fonds monétaire international (FMI), la BID (Banque islamique de développement), l’Organisation de coopération et de développement économiques (OCDE), la Coopération économique de la mer Noire (OCEMN/BSEC), la Commission économique pour l’Amérique latine et les Caraïbes (CEPALC), l’Organisation des huit pays en développement pour la coopération économique (D-8) et le Groupe des vingt (G20), la Turquie fait actuellement l’objet de discussions politiques sérieuses sur son éventuelle adhésion aux BRICS+.

Dans cet article, je vais analyser et discuter de l’adhésion potentielle de la Turquie aux BRICS+. Mais tout d’abord, je vais résumer l’histoire des BRICS+ ainsi que leur statut actuel et leurs puissantes caractéristiques.

L’histoire des BRICS

BRICS est une abréviation utilisée pour désigner cinq pays qui contestent l’hégémonie occidentale dirigée par les États-Unis dans les affaires mondiales : Brésil, Russie, Inde, Chine et Afrique du Sud. Le regroupement informel de ces cinq pays au début des années 2000 s’est ensuite transformé en une importante organisation intergouvernementale. Le processus a commencé en 2006, lorsque - à un moment où les États-Unis étaient un acteur international très impopulaire dans le monde en raison de la guerre en Irak - des représentants du Brésil, de la Russie, de l’Inde et de la Chine ont tenu une réunion informelle lors de l’Assemblée générale des Nations unies.[2] C'est l’économiste de Goldman Sachs Jim O’Neill qui a inventé le terme pour la première fois en 2001, d’un point de vue économique, dans son étude intitulée « Building Better Global Economic BRICs »[3], pour décrire ces quatre pays qui pourraient dominer l’économie mondiale d’ici 2050. En 2009, les réunions des BRIC sont devenues une organisation intergouvernementale légale sur la base des souhaits de ces quatre États et la première réunion officielle a eu lieu à Ekaterinbourg, en Russie. Lors de cette première réunion officielle, qui fait suite au discours tristement célèbre du président russe Vladimir Poutine lors de la Conférence sur la sécurité de Munich en 2007[4], le BRIC s’est engagé en faveur d’un ordre mondial multipolaire et de non-interventionnisme mondial et a appelé à la création d’une nouvelle monnaie de réserve mondiale pour remplacer le dollar américain.[5] En 2011, l’Afrique du Sud est devenue le cinquième membre de la plateforme, le nom BRIC devenant BRICS. La deuxième réunion des BRICS s’est tenue à Brasilia (Brésil), la troisième à Sanya (Chine), la quatrième à New Delhi (Inde), la cinquième à Durban (Afrique du Sud), la sixième à Fortaleza (Brésil), la septième à Ufa (Russie), la huitième à Benaulim (Inde), la neuvième à Xiamen (Chine), la dixième à Johannesburg (Afrique du Sud), la onzième à Brasilia (Brésil), la douzième à Saint-Pétersbourg, Russie (en vidéoconférence en raison de la pandémie de COVID-19), la treizième à New Delhi (Inde), la quatorzième à Pékin (Chine) et la dernière, la quinzième, l’année dernière à Johannesburg (Afrique du Sud).[6]

Bien que les BRICS aient pris quelques mesures d’institutionnalisation, telles que l’inauguration de la Nouvelle banque de développement (NDB)[7] et du Mécanisme de coopération interbancaire des BRICS[8], l’organisation reste une plateforme politique basée sur la compréhension mutuelle et la recherche de l’harmonie entre ses États membres et en particulier leurs dirigeants. Ainsi, l’organisation n’a toujours pas de charte, ne travaille pas avec un secrétariat fixe et ne dispose d’aucun fonds pour financer ses activités.[9] En outre, il n’existe pas de processus formel de demande d’adhésion aux BRICS, les nouveaux membres devant être approuvés à l’unanimité par les membres existants.

Toutefois, avec le temps, les États membres des BRICS ont pu développer un type de valeurs et d’intérêts communs qui sous-tendent une coopération mutuellement bénéfique et une vision commune pour un monde meilleur. Selon la déclaration de 2023 annoncée lors du sommet des BRICS de 2023 en Afrique du Sud, les principes directeurs des BRICS pour l’adhésion sont les suivants :[10]

  • L’esprit BRICS de respect et de compréhension mutuels, d’égalité, de solidarité, d’ouverture, d’inclusion et de consensus,
  • La pratique des BRICS consistant à consulter pleinement et à promouvoir une coopération concrète fondée sur le consensus,
  • La vision des BRICS qui consiste à renforcer le multilatéralisme, à consolider et à réformer le système multilatéral et à faire respecter le droit international,
  • L’objectif des BRICS de renforcer la coopération dans le cadre des trois piliers que sont la politique et la sécurité, l’économie et les finances, ainsi que la culture et la coopération entre les peuples,
  • La volonté de préserver l’identité, la cohérence et la nature consensuelle des BRICS en consolidant la coopération et en promouvant le développement institutionnel,
  • L’acceptation des objectifs et des principes inscrits dans la Charte des Nations unies en tant que pierre angulaire indispensable du multilatéralisme et du droit international,
  • Le soutien à une représentation accrue et à un rôle plus important des pays émergents et en développement dans le système international, y compris l’équilibre géographique,
  • Le soutien à une réforme globale des Nations unies, y compris de son Conseil de sécurité, afin de les rendre plus démocratiques, représentatives, efficaces et efficientes, et d’accroître la représentation des pays en développement au sein du Conseil, de manière à ce qu’il puisse répondre de manière adéquate aux défis mondiaux actuels et soutenir les aspirations légitimes des pays émergents et en développement d’Afrique, d’Asie et d’Amérique latine, y compris le Brésil, l’Inde et l’Afrique du Sud, à jouer un rôle plus important dans les affaires internationales, en particulier au sein des Nations unies, y compris de son Conseil de sécurité,
  • L’engagement en faveur du rôle central des Nations unies dans un système international dans lequel les États souverains coopèrent pour maintenir la paix et la sécurité, faire progresser le développement durable et assurer la promotion et la protection de la démocratie, des droits de l’homme et des libertés fondamentales pour tous.

Conformément à ces principes, lors du sommet des BRICS de 2023 à Johannesburg, en Afrique du Sud, les membres des BRICS ont approuvé l’adhésion de six États : Arabie saoudite, Iran, Émirats arabes unis (EAU), Égypte, Éthiopie et Argentine. Parmi ces États, l’Argentine a retiré sa candidature officielle sous l’égide de son nouveau président Javier Milei. Ainsi, parmi ces 6 États, 5 sont devenus de nouveaux membres de l’organisation, permettant aux BRICS d’atteindre le nombre de 10 États membres d’ici 2024. Avec l’approbation de ses nouveaux membres, l’organisation a commencé à être appelée BRICS+ par les médias internationaux[11], bien qu’aucun changement de nom officiel n’ait été annoncé jusqu’à présent. De nombreux pays se sont portés candidats à l’adhésion au BRICS+, qui devient chaque année une plateforme économique et diplomatique de plus en plus importante. Selon l’ambassadeur de l’Afrique du Sud auprès des BRICS+, M. Anil Sooklal, 22 pays ont officiellement posé leur candidature[12], dont l’Algérie, le Bahreïn, le Bangladesh, la Biélorussie, la Bolivie, le Cuba, le Kazakhstan, le Koweït, le Nigeria, le Pakistan, la Palestine, le Sénégal, la Thaïlande, le Venezuela et le Viêt Nam. La ministre sud-africaine des affaires étrangères, Naledi Pandor, a quant à elle déclaré que le groupe BRICS+ suscitait un énorme intérêt au niveau mondial et qu’elle avait reçu de nombreuses lettres officielles de la part de 12 pays différents pour leur adhésion potentielle.[13] Parmi ces États volontaires, le Mexique, la Tunisie et la Turquie sont également cités par certains journalistes. En ce sens, la poursuite de la croissance des BRICS+ dans les années à venir est une forte possibilité.

Les BRICS+ en chiffres

Les BRICS représentent 42 % de la population mondiale (3,2 milliards), 30 % de la surface totale du globe, 23 % du PIB mondial et 18 % du commerce mondial.[14] Selon les données du FMI pour 2020, les BRICS représentent déjà une part beaucoup plus importante de l’économie mondiale que le G7. Ainsi, la part des BRICS dans le PIB mondial est de 34 %, alors que la part des pays du G7 dans le PIB mondial est de 29 %.[15] Avec l’inclusion de 5 autres membres importants en 2024, les chiffres des BRICS dans ces catégories sont encore plus élevés. La caractéristique la plus frappante de l’expérience des BRICS à ce jour est l’obtention de résultats économiques positifs similaires à ceux de l’UE dans le passé. Depuis les années 2000, les économies des États membres des BRICS ont connu une croissance régulière, faisant de l’organisation un centre d’attraction pour les nouveaux membres. En ce sens, le rôle des BRICS+ dans l’économie mondiale sera encore plus dominant que celui du G7 dans un avenir proche.

Parmi les 10 membres actuels des BRICS+, 6 pays appartiennent au continent asiatique, plus précisément 3 ou même 4 (y compris l’Égypte, qui se trouve en fait sur le continent africain) membres sont originaires du Moyen-Orient, tandis que 3 membres sont situés en Afrique, et le Brésil est le seul membre sud-américain. En ce sens, les BRICS+ pourraient jouer un rôle important à l’avenir dans la résolution des crises politiques au Moyen-Orient et en Asie, car ils encouragent le renforcement des liens économiques entre les États plutôt que les approches militaires. En outre, avec l’inclusion des pays producteurs d’énergie, les BRICS+ pourraient également jouer un rôle influent sur le marché de l’énergie et contribuer à la fixation des prix du pétrole et du gaz. En outre, avec des pays ayant une position géopolitique importante, comme l’Égypte qui contrôle le canal de Suez[16] et l’Iran qui contrôle le golfe Persique, les BRICS+ sont récemment devenus un acteur clé dans les affaires mondiales, tant en géopolitique qu'en géoéconomie.

Jusqu’à présent, les BRICS ont contribué au développement des relations économiques entre la Russie et la Chine et à la remise en question du statut hégémonique du dollar américain dans le commerce mondial en encourageant l'utilisation des monnaies locales. Par exemple, d’ici 2023, 80 % des échanges entre la Chine et la Russie se feront déjà en roubles et en yuans.[17] Dans les années à venir, les BRICS exerceront une pression supplémentaire sur l’utilisation des monnaies locales dans les échanges commerciaux de ses membres, ce qui affaiblira certainement la situation hégémonique du dollar américain. Toutefois, il convient de préciser qu’à l’exception d’une position critique à l’égard de l’interventionnisme américain et du statut hégémonique du dollar américain, les membres des BRICS n’ont pas d’agenda politique strict et présentent de nombreuses différences entre eux en termes de préférences idéologiques et politiques. Par exemple, alors que la Chine, et surtout la Russie et l’Afrique du Sud, sont plus affirmatives et critiques à ‘'égard des pays occidentaux, le Brésil et l’Inde sont moins anti-occidentaux et veulent conserver leurs liens étroits avec les États-Unis et les pays européens.

Adhésion potentielle de la Turquie : Pourquoi pas ?

L’adhésion potentielle de la Turquie aux BRICS+ est une question largement débattue dans le pays en 2018. Il ne faut pas oublier que le président turc Recep Tayyip Erdoğan a assisté au sommet des BRICS en 2018 et a appelé à l’adhésion de la Turquie à l’organisation.[18] En outre, la Turquie est devenue récemment un partenaire de dialogue pour l’OCS, bien qu’elle ait certaines caractéristiques militaires qui pourraient être en contradiction avec l’adhésion d’Ankara à l’OTAN. Le président Erdoğan a même parlé d’une adhésion à part entière à l’OCS en 2022.[19] En ce sens, les BRICS+, qui n’ont pas de caractéristiques militaires, semblent être une organisation idéale et moins risquée pour l’adhésion à part entière de la Turquie que l’OCS.

Demircan pense qu’il y a 5 bonnes raisons pour que la Turquie devienne membre des BRICS :[20]

(1) C’est une plateforme pour les pays en développement comme la Turquie,

(2) Les deux parties défendent la multipolarité et la justice dans l’ordre mondial,

(3) C’est l'union de pays producteurs qui cherchent de nouveaux marchés comme la Turquie,

(4) C’est une institution pour les nations colonisées et opprimées et la Turquie n’a jamais vraiment été un État impérialiste comme les pays occidentaux,

(5) Les membres des BRICS et la Turquie ont tous deux une population jeune et dynamique.

L’homme qui a inventé le terme, Jim O’Neill, pense également que la Turquie pourrait être un membre idéal des BRICS élargis ou des BRICS+ en raison de ses relations problématiques avec le système mondial centré sur les États-Unis.[21]

L’ambassadeur chinois à Ankara, Son Excellence M. Liu Shaobin, a déjà annoncé en 2023 que son pays soutenait l’adhésion de la Turquie aux BRICS+.[22] Chivvis, Coşkun et Geaghan-Breiner ont par ailleurs écrit que la nouvelle « politique étrangère à 360 degrés » de la Turquie était basée sur la flexibilité et l’indépendance stratégique et qu’Ankara ne considérait pas ses ouvertures diplomatiques multidimensionnelles comme une contradiction avec sa politique étrangère classique.[23] Diriöz a écrit que le traitement injuste d’Ankara par l’UE au cours du processus d’adhésion a également renforcé la recherche d’autonomie stratégique d’Ankara et son désir de devenir membre des BRICS.[24] Karataş pense également que la position stratégique d’Ankara n’est ni pro ni anti-occidentale, mais plutôt basée sur la compréhension du « siècle de la Turquie », qui représente une politique étrangère plus indépendante d’esprit, plus affirmée et basée sur l’intérêt national.[25] Cependant, Karataş ajoute également que l’élite politique turque ne remet pas en question l’adhésion du pays à l’OTAN et n’abandonne pas le processus d’adhésion à l’UE. C’est pourquoi il conclut qu’en raison des risques d’un alignement complet sur les BRICS+, la Turquie tentera pour le moment d’améliorer ses relations économiques et politiques avec les membres des BRICS+ et ne cherchera pas à en devenir membre.[26] Mais Victor Gao du Center for China and Globalization (CCG) pense qu’il n’y a pas de restriction sacrée basée sur le Coran pour qu’Ankara devienne membre des BRICS+, de sorte que la Turquie et le Mexique pourraient très bien devenir membres de cette organisation dans un avenir proche.[27]

De mon point de vue, l’adhésion aux BRICS+ serait une étape avantageuse à bien des égards. Tout d’abord, l’économie mondiale se déplace vers l’Est (l’Asie) et aucun des pays du monde ne peut faire quoi que ce soit contre ce changement systémique. En ce sens, l’adhésion aux BRICS+ et la coopération étroite avec des États asiatiques puissants tels que la Chine et la Russie ne seraient pas une décision irrationnelle pour Ankara. Deuxièmement, la Turquie n’est pas traitée de manière égale et équitable dans ses relations avec Washington (États-Unis) et Bruxelles (UE). Bien que l’adhésion d’Ankara à l’UE ait été bloquée par les pays européens et que le gel du processus d’adhésion complète ait entraîné la détérioration des progrès démocratiques de la Turquie, seule Ankara a été accusée de cette relation toxique par le public et les médias occidentaux. A mon avis, comme les relations impliquent un minimum de deux parties, les erreurs sont réciproques en diplomatie. En ce sens, la recherche par la Turquie d’une autonomie stratégique et d’une adhésion aux BRICS+ est une solution rationnelle, sage et pragmatique pour améliorer ses relations avec l’Occident. Peut-être que grâce à son adhésion aux BRICS+, Ankara pourrait même enfin avoir une réelle chance de devenir un membre à part entière de l’UE. Enfin, l’adhésion de la Turquie aux BRICS+ pourrait susciter des demandes et des efforts en faveur d’une réforme des Nations unies, qui semble absolument nécessaire pour maintenir la paix et la stabilité dans le monde. Le président Erdoğan a mis en œuvre ce type de politique étrangère au cours des dernières années avec la devise « Le monde est plus grand que cinq » pour critiquer la composition du Conseil de sécurité de l’ONU, qui ne pouvait rien faire pour empêcher les génocides, les massacres et les guerres.

Toutefois, il convient d’être conscient des risques d’une telle démarche. En ce sens, le principal risque serait l’isolement croissant d’Ankara par rapport aux institutions occidentales et/ou au sein de celles-ci. Mais étant donné que les liens cordiaux de la Turquie avec l’Occident se poursuivront en raison de son appartenance - toujours - incontestée à l’OTAN et que les BRICS+ ne comportent aucune caractéristique sécuritaire/militaire, les conséquences de ce mouvement pourraient ne pas être si risquées pour Ankara. Deuxièmement, en essayant de maintenir son système politique dans les limites de la démocratie et du marché libre, Ankara, en s’éloignant de l’Occident et en se rapprochant de l’Orient, pourrait créer des charges supplémentaires et de nouveaux problèmes en termes de gouvernance et de démocratie. Mais compte tenu de la position du Brésil et de l’Inde, deux grandes démocraties, Ankara pourrait très bien conserver et même améliorer sa démocratie avec l’adhésion aux BRICS+. Après tout, les BRICS+ n’interviennent pas dans la politique intérieure des pays membres et encouragent les États à coopérer entre eux plutôt qu’à se faire concurrence.

Conclusion

En conclusion, les États-Unis et leurs alliés ne parvenant pas à instaurer un ordre mondial juste et fonctionnel, ils perdent constamment du pouvoir et le monde évolue vers un nouveau multipolarisme. Dans un tel système, les pays disposant d’un large éventail de réseaux commerciaux, d’avantages géopolitiques et de systèmes politiques nationaux stables seront plus influents. En ce sens, la Turquie a un grand potentiel pour devenir une puissance régionale d’envergure mondiale si elle peut renforcer ses liens diplomatiques avec des pays du monde entier. La Turquie a un réel potentiel pour y parvenir si elle ne tombe pas dans les pièges occidentaux comme dans le cas de la guerre civile syrienne. En ce sens, l’adhésion de la Turquie aux BRICS+ devrait être réalisée le plus rapidement possible afin qu’Ankara montre à ses alliés occidentaux qu’elle prend très au sérieux cette « nouvelle donne » en matière de politique étrangère. D’autre part, le rôle de la Turquie dans les BRICS pourrait ressembler à celui du Brésil de Lula, mieux intégré et entretenant de bonnes relations avec l’Occident, sans pour autant ignorer ou sous-estimer, mais au contraire en renforçant, le pouvoir du « Sud mondial ». Enfin, la contribution de la Chine à l’implication de la Turquie dans les BRICS pourrait être un atout majeur pour les deux parties, puisque Pékin a besoin de partenaires régionaux forts pour développer et mettre en œuvre avec succès son projet « La Ceinture et la Route » (ICR) et que la Turquie a besoin d’investisseurs forts pour développer son économie.

Dr. Ozan ÖRMECİ

 

[1] https://foreignpolicy.com/2023/06/06/geopolitics-global-south-middle-powers-swing-states-india-brazil-turkey-indonesia-saudi-arabia-south-africa/.

[2] https://www.britannica.com/topic/BRICS.

[3] https://www.goldmansachs.com/intelligence/archive/building-better.html.

[4] https://www.youtube.com/watch?v=hQ58Yv6kP44.

[5] https://www.britannica.com/topic/BRICS.

[6] https://politikaakademisi.org/2024/01/05/bricsin-genislemesi-abd-hegemonyasina-bir-meydan-okuma-mi/.

[7] https://www.ndb.int/.

[8] https://xn--90ab5f.xn--p1ai/en/international-multilateral-cooperation/the-brics-interbank-cooperation-mechanism/.

[9] https://www.ipea.gov.br/forumbrics/en/learn-about-brics.html#:~:text=As%20a%20group%2C%20BRICS%20has,funds%20to%20finance%20its%20activities.

[10] https://brics2023.gov.za/wp-content/uploads/2023/11/BRICS-Membership-expansion-guiding-principles-criteria-and-standards-2023.pdf.

[11] https://www.aceprensa.com/english/brics-an-alternative-to-the-western-bloc/.

[12] https://www.voanews.com/a/more-countries-want-to-join-brics-says-south-africa-/7190526.html.

[13] https://www.wionews.com/world/south-african-foreign-minister-naledi-pandor-sees-indias-g20-leadership-as-opportunity-for-global-south-568817.

[14] https://brics2023.gov.za/evolution-of-brics/.

[15] https://moderndiplomacy.eu/2023/07/26/is-it-possible-to-see-turkiye-into-brics/.

[16] https://www.indyturk.com/node/656646/d%C3%BCnyadan-sesler/brics-plus-ve-yeni-d%C3%BCnya-d%C3%BCzeninin-temelleri.

[17] https://moderndiplomacy.eu/2023/07/26/is-it-possible-to-see-turkiye-into-brics/.

[18] https://www.turkishminute.com/2023/08/02/opinion-is-turkey-serious-about-joining-brics/.

[19] https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-09-17/turkey-seeks-china-led-bloc-membership-in-threat-to-nato-allies.

[20] https://moderndiplomacy.eu/2023/07/26/is-it-possible-to-see-turkiye-into-brics/.

[21] https://www.aa.com.tr/en/turkiye/turkiye-obvious-nation-for-expanded-brics-says-leading-economist/2896122.

[22] https://www.presstv.ir/Detail/2023/09/02/710130/China-BRICS-Turkey-membership-idea-envoy.

[23] https://carnegieendowment.org/2023/10/31/t-rkiye-in-emerging-world-order-pub-90868.

[24] https://www.dailysabah.com/opinion/op-ed/what-should-be-turkiyes-approach-to-brics.

[25] https://politicstoday.org/should-turkey-join-brics/.

[26] https://politicstoday.org/should-turkey-join-brics/.

[27] https://www.dw.com/tr/t%C3%BCrkiyenin-bricse-kat%C4%B1lamayaca%C4%9F%C4%B1-kuranda-yazm%C4%B1yor/a-67682398.


Prof. Dr. Hakan Yavuz'la Mülakat


Yıllardır Amerika Birleşik Devletleri’nde yaşayan bir Türk Siyaset Bilimi Profesörü olan M. Hakan Yavuz, 1987 yılında Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Uluslararası İlişkiler bölümünü bitirdikten sonra, 1987-1989 döneminde ABD’de Wisconsin Üniversitesi’nde “Ortadoğu ve Türkiye’de İslami Akımlar” konusunda doktorasını tamamlamıştır. Yavuz’un doktora çalışmasındaki akademik danışmanı ise CFR’nin (Dış İlişkiler Konseyi) üyelerinden Prof. Dr. Mervin Crawford Young olmuştur. Yavuz, liberal Wisconsin Üniversitesi’nden sonra, çok daha muhafazakâr yapıdaki Utah Üniversitesi’nin Siyaset Bilimi bölümü ve Ortadoğu Araştırmaları Merkezi kadrolu Doçentliğe geçmiş ve burada Profesörlüğe yükselmiştir. 1989 yılında Kudüs Hebrew Üniversitesi’nde Leonard Davis Enstitüsü’nde staj yapmıştır. 1992-1995 yıllarında MacArthur Vakfı bursu ile Özbekistan, Kırgızistan ve Türkiye’de araştırmalar yapmasının ardından, 1996 yılında Ankara’da Bilkent Üniversitesi ve ODTÜ’de ders vermiştir. 2001-2002 döneminde ise, ABD’de, Notre Dame Üniversitesi’ne bağlı Joan B. Kroc Enstitüsü’nde Rockefeller bursu ile misafir araştırmacı olarak “Fethullah Gülen Hareketi” üzerine çalışmıştır. Rockefeller burslarıyla Hebrew Üniversitesi’nde İsrail, Wisconsin Üniversitesi ve Notre Dame Üniversitesi’nde de ABD istihbarat servislerinin çalışmalarına yönelik bazı çalışmalar yapmış ve uzman kişilerle bilgi alışverişinde bulunmuştur. Prof. Dr. Hakan Yavuz, Siyasal İslam, Türkiye’deki İslam Hareket, Said Nursi ve Nurculuk, Fethullah Gülen ve cemaati, Necmettin Erbakan ve kurduğu siyasal partiler, AK Parti ve Recep Tayyip Erdoğan konularında yurt içinde ve yurt dışında önemli bir uzman kabul edilmekte ve bu konularda düzenlenen çeşitli uluslararası toplantılarda sık sık konuşmacı olarak boy göstermektedir. Yavuz’un birçok önemli akademik eseri ve makalesi de bulunmaktadır.[1]

Ozan Örmeci: Sayın Yavuz, mülakat önerimizi kabul ettiğiniz için teşekkürler. Türkiye’deki Siyasal İslam hareketi ve İslami gruplar konusunda uluslararası alanda kabul gören önemli bir uzmansınız. Yakın dönemde, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan hakkında ilginç bir kitaba da (Erdoğan: The Making of an Autocrat – 2021, Edinburgh Studies on Modern Turkey) imzanızı attınız. Birçok Batılı akademisyen gibi, siz de, 15 Temmuz sonrasında Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın giderek otoriterleştiği iddia edilen rejimini eleştirerek, Türkiye’deki cari yönetim modeli için “otokrat/otokrasi” ifadesini kullandınız. Uluslararası literatürde Türkiye için sıklıkla Lucan Way ve Steven Levitsky’nin geliştirdiği “rekabetçi otoriterlik” kavramının kullanıldığına şahit oluyoruz. Lakin sürekli seçimlere giren ve kazanan bir siyasetçiyi “otokrat” olarak değerlendirmek sizce ne kadar doğru olur?

Hakan Yavuz: Erdoğan hakkında yurt dışında son yıllarda 6 önemli kitap çıktı. Tabii bunlar rejimin farklı yönlerini ele alıyorlar, ama genel sonuç şu: Erdoğan, Mustafa Kemal ve arkadaşlarının kurduğu Cumhuriyet'i yerle bir etti ve yerine tek adamın mutlak anlamda hâkim olduğu bir "Sultanistik" rejim veya bir otoriter sistem inşa etti. Sadece Cumhuriyet’in kurduğu devletin kurum ve kurallarını yok etmekle kalmadı, kendi ideolojisine uygun İslam'ı araçsallaştıran ve ahlaki hiçbir kaygısı olmayan bir “toplumsal” yapı ortaya çıkardı. Ben bu ortaya çıkan sosyolojiyi ve özellikle İslamcı sosyal yapıyı, nefret ve öfke ile yoğrulmuş bir cemaat ve mahalleler yığını olarak inceliyorum. Türkiye’de bugün bir toplumdan bahsetmek çok zor. Toplumun olması için ortak hafıza, ortak değerler ve bir ortak gelecek kaygısının olması lazım. Erdoğan’ın inşa ettiği yapı öfke dolu ve polarize olmuş veya Balkanlaşmış bir yığın!

2013 sonrası seçimler de hiçbir zaman eşit koşullarda olmadı; devletin tüm imkânlarını kullanan bir iktidar ve ancak AK Parti/AKP’ye benzeyerek iktidara geleceğini uman dağınık bir muhalefet oluştu. İktidar kadar muhalefeti de eleştirmek zorundayız. Tabii, Cumhuriyet’in kuruluşundan beri devrimlere ve özellikle 1960 darbesi sonrası biriken bir kin ve öfke vardı. Bu kin ve öfkeyi en iyi dile getiren ve ona bir “entellektüel” kılıf giydiren şair Necip Fazıl Kısakürek oldu. Erdoğan’ın okuduğu ve şiirleriyle yoğrulduğu en önemli kişi Kısakürek’ti. Hem İslamcı, hem Türkçü ama özünde faşist bir şairdi. Düşünceden çok heyecan uyandırdı ve bugünkü iktidarı ayakta tutan bu İslamcı heyecan ve tabii paylaşım ağları... Erdoğan’ın seçimleri kazanması değil, almasındaki ana faktörler ise: eşit koşullarda seçimlerin olmaması, muhalefetin AK Parti/AKP’ye benzeme çabaları ve dağınıklığı ve Türkiye'de son dönemde oluşan yeni sosyolojik yapı. Bence bu sosyolojiden daha kötü sonuçların çıkmasına da hazır olalım.

Ozan Örmeci: Sayın Yavuz, 15 Temmuz 2016 darbe girişiminden sonra Türkiye’de yıllardır Fethullah Gülen hareketi veya Fethullah Gülen cemaati olarak bilinen İslami gruba yönelik çok sert bir politika benimsendi. Bu hareket, FETÖ adıyla bir terör örgütü kabul edildi ve bu harekete mensup kişilere yönelik geçmişte -1970’lerde ve 1980’lerde- sol grupların başına gelen sert devlet müdahalesi ve baskısıyla karşılaşıldı. Siz Gülen hareketini çok detaylı çalışmış ve içeriden de gözlemlemiş bir akademisyen olarak, bu hareketin terörle ilişkisini nasıl değerlendiriyorsunuz? ABD ve AB’de de zaman içerisinde bu yönde bir yaklaşım hasıl oldu mu? Türk hükümetinin Gülen’in iadesine yönelik çabaları sizce bugüne kadar neden sonuç vermedi? Son olarak, size göre Gülen hareketinin bu noktadan sonra Türkiye’nin siyasal geleceğinde oynayabileceği bir rol olabilir mi?

Hakan Yavuz: Türkiye'deki sosyal ve siyasi İslam'ın iki ana damarı var: Nakşilik ve Nurculuk. Gülen cemaati Nur hareketi içinden çıkmış olmasına rağmen kendisine ait özellikleri var. Bunları üç kategori halinde ele almak mümkün. Gülen hareketi, Said Nursi’nin yapmak istediği liderden esere/kitaba/risaleye dönüşü geri çevirdi ve tekrar lider (Fethullah Gülen) etrafında şekillendi. Gülen’in sosyalleşme süreçleri ve dünya görüşü hareketi şekillendirdi ve Gülen hareketi olarak yoluna devam etti. Kısacası, bir eserler manzumesine dayalı hareket değil, lider ve aksiyona dayalı bir oluşumdu. Diğer özelliği ise, hareketin Soğuk Savaş koşullarında şekillendiği için anti-komünist ve Batı taraftarı olmasıydı. Hareket, Batı medeniyetini ve Batılı yaşam tarzını her zaman savundu. Bir başka özelliği ise, hareket hem sağcı, hem milliyetçi, hem de devletçi kodlara sahipti. Aslında üçünün bir araya gelmesini sağlayan Soğuk Savaş koşulları ve Türkiye’nin kendi sosyolojisi oldu.

Gülen hareketi demokrat veya liberal değildi. Modernleşme taraftarıydı, ama eleştirel düşünceye kapalıydı. Dahası, Gülen hareketi, Türkiye’nin büyük güç olmasına inanmış nostaljik Osmanlı hafızası ve İslami motiflere sahip bir sosyo-kültürel hareketti. Ama zamanla ve özellikle AK Parti/AKP’nin iteklemesiyle politize oldu ve o süreç Gülen hareketinin sonunu getirdi. AK Parti/AKP tarafından önce orduya, sonra da yargıya ve üniversitelere karşı kullanıldı ve işlevi bitince kaldırılıp atıldı. Tabii bu politize olma sürecinde 2007 Cumhuriyet Mitingleri ve 2008 Anayasa Mahkemesi'nin kapatma davasının da büyük rolü oldu. AK Parti/AKP yalnızdı ve güçsüzdü. AK Parti/AKP’nin cemaate ihtiyacı vardı ve cemaat bunu kendi lehine kabaca kullanmaktan çekinmedi. Düşünün ki, o yıllarda Türk Bakanların yurt dışı seyahatlerini Büyükelçilikler değil, cemaatin yurt dışı teşkilatları yapıyordu. 2008-2011 arasında Türkiye’nin en etkili gücü cemaatti. Bu dönemde AK Parti/AKP’nin desteğiyle cemaat adalet kantarını altüst etti; tüm normlar yerle bir edildi. Ama bunu AK Parti/AKP hükümeti istedi ve cemaat de severek yaptı. Sonuç ortada; bugün ne cemaat, ne de kurumlar kaldı. Türkiye, Moğol istilasında dahi bu kadar büyük bir yıkım görmedi. Normlar yerle bir edildi, tüm kavramların içi boşaltıldı, kurumlar ve özellikle güvenlik kurumları (MİT, Jandarma, Emniyet) politize edildi, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne göre Türkiye’de hukukun en temel normları bile kalmadı, Türkiye’de kanun olmadan mahkemeler suçlar icat edebiliyor, üniversiteler ile liseler arasında hiçbir fark kalmadı, ülke adeta bir mülteci kampına dönüştü. Kısacası, AK Parti/AKP-Cemaat çatışmasının faturası Türkiye için çok ağır oldu. Gülen hareketi bitti, ama ruhu hâlâ yaşıyor. O ruhun en hâkim olduğu yer de bugünkü AK Parti/AKP’dir. Bunun üzerine bir makale hazırlıyorum. Bitince size göndereceğim.

Darbe konusuna gelince, çok karışık ve son derece karanlık bir mesele. NATO üyesi ülkelerin istihbarat raporları darbe konusunda farklı bir anlatıya sahipler ve aşağı yukarı aralarında büyük farklılıklar yok.

Ozan Örmeci: Ne diyorlar?

Hakan Yavuz: Avrupa Birliği İstihbarat Eşgüdüm Kurumu'nun raporuna göre, darbe süreci Türk hükümetinin anlattığından farklı. Kısacası, CHP lideri Kemal Kılıçdaroğlu’nun da dile getirdiği kontrollü ve planlı bir darbe olarak görüyorlar ve onun için Türkiye’nin darbe konusundaki hiçbir talebini yerine getirmediler. Tam tersine, NATO ülkeleri, Gülen cemaati mensuplarına çok kolaylıkla vize ve sığınma hakkı verdiler ve vermeye de devam ediyorlar. Gülen cemaatinin terör örgütü olarak tanımlanmasını da hemen hemen hepsi reddetti. Nasıl olur da 2 milyon insan bir gecede terörist olur? İktidarın sunduğu deliller Batı'da ikna edici bulunmuyor. Dahası, bunların delil olma ön şartına dahi sahip olmadıklarını belirtiyorlar. Bunu Avrupa veya Amerika’ya anlatmanız mümkün değil. Bir ülke düşünün ki, bir gecede 2 milyon yeni teröriste sahip oluyor, ordusundaki Generallerin yüzde 70'i terörist, yine yargısının üçte biri terörist! Bu, sizce mümkün mü? Bunun rasyonel bir yanı var mı? Daha 2013 yılına kadar kol kola olan ve Fethullah Gülen’e Meclis’te övgüler düzen bir hükümetin, 17 ve 25 Aralık rüşvet ve yolsuzluk soruşturmaları sonrası süreçte bu harekete terörist olarak yaklaşmasını hiçbir AB ülkesi kabul etmedi. Kısacası, 2013-2017 dönemi Türk tarihinin en karanlık dönemi olarak önümüzde duruyor.

Bu dönemin aydınlatılması araştırmacıların işi... Bu eksende yurt dışında çalışmalar yapılmaya başlandı. Genel kanı şu: Gülen cemaati sıkışmıştı ve darbe fikri aklından geçiyordu; bu fikri cemaat içindeki MİT ajanları daha da pekiştirdiler ve Gülen’i bu sürece çektiler. Sonuçta, darbe yaptığını sananlara karşı en büyük darbe yapıldı ve tabii bunun faturasını da Türkiye Cumhuriyeti devleti ve toplumu çok pahalıya ödedi ve ödemeye de devam ediyor. Bu darbe, bana göre başarılı olmuş bir darbedir. Darbenin amaçlarına ulaşmıştır. Cemaat bitirilmiş, Türkiye Cumhuriyeti devleti bir parti (AK Parti/AKP) devletine dönüşmüş, laiklik ve ulusalcılık hassasiyeti olan tüm yapılar (özellikle TSK) sıfırlanmış ve Türkiye bir cemaatler ve mahalleler federasyonuna dönüşmüştür. Erdoğan ise mutlak bir muktedir olmuştur. Eski Türkiye yerle bir edilirken, yerine bir dizi gecekondu konumlu yapılar inşa edilmiştir. Darbe konusunda Meclis’i elinde tutan hükümet, açıklayıcı tek bir rapor dahi hazırlayamamış ve darbeyi araştırma komisyonu darbeyi kapatma komisyonu gibi çalışmıştır. Önümüzdeki yıllarda biz sosyal bilimcilerin temel çalışma konusu, bu sürecin nasıl çalıştığı ve gerçekten ne olduğu, neden olduğu ve bunun sonuçlarının nasıl bir yıkım getirdiği olacaktır. 

Ozan Örmeci: Türkiye, 2023 Cumhurbaşkanlığı ve parlamento seçimlerinin ardından bu ay sonunda yerel seçimlere sahne olacak. Türkiye’de kamuoyunda, muhalefetin büyükşehirlerde başarısı beklenmesine karşın, ülke genelinde AK Parti’nin üstünlüğünün sürmesi bekleniyor. Sizce AK Parti ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın seçimlerde yıllardır başarılı bir performans göstermesinin temel nedenleri nelerdir? Yerel seçimlerden beklentileriniz nelerdir?

Hakan Yavuz: Türkiye’deki seçmen davranışlarını etkileyen nedenler çok farklı ve “bekâ sorunu” veya “güvenlik kaygıları” ile “din elden gidecek” endişeleri sağ seçmende son derece etkili oluyor. Medyaya hâkim olan iktidar da bunları çok başarılı bir şekilde kullanıyor. Çok büyük bir korku var. Birçok insan korkuyor. Türkiye için yurt dışında kullanılan bir başka deyim ise “Republic of Fear”; yani "Korku Cumhuriyeti". Bu koşullardaki seçimlerden nasıl bir sonuç çıkacak, önemli. Ama hâlâ büyükşehirlerde bu çöküntüye direnen ve giderek umutsuzluğa kapılan bir orta sınıf var. Benim kanaatim Ankara’yı Mansur Yavaş alacak; İstanbul’da ise Ekrem İmamoğlu’nun şansı hâlâ çok yüksek. Diğer illeri çok iyi bilmiyorum. Bu seçimin en önemli yönü değişim umudunu canlı tutması. Erdoğan ve ekibi o umudu öldürmek istiyorlar. Umarım Türkiye buna fırsat vermez.

Ozan Örmeci: Türkiye’de son dönemin en çok konuşulan siyasi konularından birisi de Necmettin Erbakan’ın oğlu Fatih Erbakan ve Yeniden Refah Partisi/YRP’nin yükselişi. Konunun uzmanlarının yazdıkları eserlerde, tarihsel olarak Erbakan hareketinin Gülen cemaati ile itikadî ve siyasi olarak bazı konularda uyuşmadığı ve Gülen’in genelde merkez sağ partileri ve sonrasında da 2000’lerde AK Parti’yi desteklediği belirtiliyor. Ancak 15 Temmuz sonrasında AK Parti ile Gülen hareketi en büyük rakipler haline gelmiş durumdalar. YRP ve genç Erbakan’ı Türkiye’deki Siyasal İslam geleneği içerisinde nerede konumlandırıyorsunuz? Bu partinin Erdoğan sonrasında yeni bir AK Parti çizgisi yakalaması mümkün mü, yoksa klasik Millî Görüş partileri gibi daha dar bir seçmen tabanına hitap eden sert bir muhafazakâr parti olarak kalacaklarını mı öngörürsünüz?

Hakan Yavuz: Fatih Erbakan'ın babası dışında bir sermayesi var mı? Erbakan'ın oğlu olmasaydı bugünkü konumda olabilir miydi? Elbette hayır. Türk siyasetinde oğulların saman alevi umudu estirmek dışında hiçbir kalıcılıkları olmadı. Fatih Erbakan'ın ise konjonktürel bir saman alevi olma ihtimali var. Ben hiçbir şans tanımıyorum. Aslında AK Parti/AKP diye bir parti de yok ortada. Var olan tek adam ve onun hâkimiyeti. O tek adam çekilince de herşeyin çökeceği belirtiliyor. Kısacası, Erdoğan sonrası Türkiye'den hiç umudum yok. Büyük bir çalkantı ve hesaplaşma dönemi yaşayacağız. Erdoğan, ülkede hiçbir kurum veya kural bırakmadı. Erdoğan sonrasında bir nevi fetret devri dönemine girmemiz bence kaçınılmaz. Türkiye'nin zor koşullarda güveneceği bir sigortası da yok. Türk devletinin sigortası olan TSK'yı hepimiz el birliğiyle yok ettik. Parçalanmış bir sosyoloji, çökmüş kurumlar, mafyalaşmış ekonomi ve idare şekli. Buradan ne çıkar açıkçası ben de bilmiyorum! Türkiye'de İslamcılık ise bitti. İslamcılar 22 yıldır iktidardalar. Ne yapabileceklerini hep beraber gördük. Ahlaktan soyutlanmış, tamamen ritüellere indirgenmiş ve ayıpları örtme aracına dönüştürülmüş bir İslam ve İslamcılığın Türkiye'ye vereceği bir şey kalmadı. Onun için hem ateizm, hem deizm, hem de İslam dışı Asya dinlerine ilgi gençler arasında giderek artıyor.

Ozan Örmeci: Yıllardır ABD’de yaşıyorsunuz ve bu ülkede akademik camiada büyük başarılar kazandınız. Zaman zaman Türkiye’de de ders verdiniz, konferanslara ve televizyon programlarına katıldınız. Geçen yıllar içerisinde Türkiye’nin Sosyal Bilimler alanındaki akademik gelişimi hakkında neler düşünüyorsunuz? Maalesef uluslararası sıralamalarda birkaç elit üniversitemiz haricinde ciddi başarılar kazanamıyoruz. Akademik endeksli yayınlarda da akademisyenlerimiz çok çabalamalarına karşın istedikleri kabulleri kolay alamıyorlar. Burada sizce Türkiye’de gelişen siyasete karşı tepkisel bir tavır olabilir mi, yoksa sadece bilimsel kriterlerin mi rol oynadığını düşünüyorsunuz?

Hakan Yavuz: Türkiye'de ciddi anlamda bir üniversite inşa edilmedi; darbeler, özellikle 1960, 1971, 1980 ve post-modern 1997 darbesi oluşmuş akademik birikimleri yerle bir etti. Son dönemde kurulan özel/vakıf üniversiteleri ise daha çok ticarete yöneldiler. Türk toplumu son derece politize olduğu için, siyaset, sivil toplum ve düşüncenin önünde gitti. Bu ortamda üniversitelerde gelenek ve ciddi fikir kulüpleri veya ekolleri oluşmadı. Siyaset her şeyi bozuk para gibi harcadı! Şerif Mardin bana “Ne yazdımsa yurt dışında yazabildim. Türkiye toplumu insanı yoruyor ve kamplaştırıyor.” demişti. Rahmetli Gündüz Aktan Bey de Utah'ı ziyaret ettiğinde, bana “en büyük hatam siyasete girmek oldu; siyasetten uzak dur ve sakın Türkiye’ye de dönme” demişti.

Türkiye'de eskiden bir akademik kalite vardı. Hâlâ sayıca az olan bazı elit okullarda bu kalite var. Ama bazı üniversiteler herkese doktora dağıtma merkezine dönüştü. Özellikle AK Parti/AKP'li siyasetçilerin çoğu şu an doktora sahibi. İlginçtir, bunlar ya Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi ya da Marmara Üniversitesi'nden. Neden bu iki kurum tam anlamış da değilim. Ben Sociology of Islam dergisinin editörüyüm ve Middle East Critique dergisinin de editoryal kurul üyesiyim. Ayrıca Journal of Muslim Minority Affairs dergisinin de kitap inceleme editörüyüm. Türkiye hakkında gelen makaleler yanında diğer dergilere gelen makaleleri de okuyorum. Eski kalite kalmadı. Türkiye hakkında ciddi çalışmalar artık yurt dışında yapılıyor. Türkiye'de son yıllarda en çok açılan ve maddi imkânları genişleyen kurumlar İlahiyat Fakülteleri oldu. Her ile bir üniversite kuruldu. Amaç, muhafazakâr-milliyetçi okumuşlara istihdam sağlamaktı. Ve sağladılar da... Fakat bence birçok üniversite tabela üniversitesi olmanın ötesine geçemedi.

Buna rağmen, bence yurt dışında kaliteli çalışmalar halen basılıyor. Türk akademisyenlere karşı bir ambargo falan yok. Eğer bir akademisyen çalışmasını uluslararası bir dergi veya yayınevinden yayınlayamıyorsa, öncelikle kendisini eleştirmeli. Türkiye sosyolojisi ve siyaseti üzerine en çok atıf sahibi bir akademisyen olarak şunu söylemek isterim. Türkiye'de gerçek anlamda akademisyen sayısı son 20 yılda çok azaldı. Yeni yetişen gençlerin çoğu yurt dışına çıkıyor ve orada rahatlıkla iş bulabiliyor. Tabii, bazı metanetli meseleler üzerinde yazmak bugünkü Türkiye'de mümkün değil. Onun için de bazı akademisyenler yurt dışına çıkıyor. Türkiye çalışmaları artık yurt dışındaki üniversitelerde yapılıyor. Korkunun hâkim olduğu, yargının politize olduğu ve yargı kararlarının rüşvetle alındığı bir ülkede özgür düşünce ve bilim gelişemez. Bu iktidar, yalnızca geçmiş kazanımlarımızı bitirmedi, en önemlisi umutlarımızı da elimizden aldı.

Ozan Örmeci: Türkiye’de çalışmalarını takip ettiğiniz ve okurlarımıza önereceğiniz en önemli akademisyen ve araştırmacılar kimlerdir?

Hakan Yavuz: Türkiye’de yaşayan en önemli sosyal tarihçi Ahmet Yaşar Ocak'tır. Osmanlı öncesi ve Osmanlı dönemindeki dinsel yapının ve dinin toplumdaki etkisini anlamak isterseniz okumanız gereken biridir. Feroz Ahmad ve Eric Jan Zürcher, son Osmanlı dönemi ve İttihatçılık konusunda uzman yaşayan iki büyük tarihçidir. Tabii bir başka önemli tarihçi Carter Findley. Hâlâ Türkiye üzerine çalışan son derece önemli bir Osmanlı tarihçisidir. Son yıllarda Osmanlı toplumsal ve devlet yapısının modern Türkiye üzerine etkileri üzerine çalışıyor. Tabii Sosyoloji alanında hâlâ bence en önemli kişi Nilüfer Göle. Soğuk Savaş ve Türkiye’de güvenlik kavramı ve değişimi üzerine okunacak isim Behlül Özkan. Ben yazdıklarını yakından takip ederim. Kürt sosyolojisi ve antropolojisi hakkında hala etkili bir isim Martin van Bruinessen. Emekli oldu, ama halen son derece faal bir akademisyendir. Kürtler üzerine Brill’den yeni bir dergi başlattı ve son derece etkili. İki haftadır okuduğum ve çok beğendiğim bir çalışma ise Mustapha Sheikh’in yazdığı Ottoman Puritanism and Its Discontents (Oxford University Press). Bu, Kadılızadeler üzerine yapılmış ve Anadolu’daki radikal İslamcılık hakkında en önemli çalışma. 17. yüzyıl Osmanlı sosyal yapısını etkileyen radikal İslamcılığın Nakşiler üzerindeki etkilerini bu çalışma çok detaylı şekilde ortaya koyuyor.

Özel üniversiteler veya vakıf üniversitelerin çoğu bence ciddi ve etkin bir akademik kadro oluşturamadı. Üniversiteler, Türkiye’deki cemaatsel yapıların bir yansıması gibi şekillendiler. Her üniversite belli bir grubun, görüşün veya cemaatin elinde. Bu durum, Türkiye’nin bir toplum değil, cemaat ve mahalleler yığını bir yapısı olduğunu ortaya koyuyor. Boğaziçi, Bilkent, Sabancı ve diğer bazı elit özel üniversiteler ise bir mahalle veya cemaat ethosuyla adam alır ve aldıklarını korurlar. Fakat onlar bile bence Batılı anlamda bir üniversite olamadılar ve olmaları da çok zor.

Ozan Örmeci: Emekli olunca Türkiye'ye dönmeyi düşünüyor musunuz?

Hakan Yavuz: 60 yaşındayım. 10 yıl daha çalışmak istiyorum. Emekli olunca Türkiye'ye geri dönmeyi planlıyordum ama bundan vazgeçtim. Türkiye beni korkutuyor. Tüm güvenlik kurumları politize olmuş, Avrupa İnsan Hakları Mahkeme kararlarına göre yargısı çökmüş ve can ve mal güvenliğinin tartışmalı olduğu bir ülkeye bu koşullarda dönmek mümkün değil. Zaten imkânı olan herkes ülkeden kaçıyor! Avrupa'da siyasi sığınma başvurularında Türkiye son birkaç yılda ilk sırada. Yetişmiş insan gücü, özellikle doktorlar, hızlı bir şekilde Türkiye'yi terk ediyorlar. Kısacası, bugünleri bile arayacağımız çok zor bir döneme doğru hızla ilerliyoruz. Bu durum beni elbette üzüyor. Türkiye'nin bu duruma düşeceği ve Avrupa'nın mülteci kampı haline getirileceği hiç aklıma gelmemişti. Türkiye benim için ne ev, ne de otel, geldiği noktada bir mülteci kampı! Bu kampta hâkim olan çadır kurumlar var. Gelecek açısından bir başka senaryo ise, büyük bir hesaplaşma sonrasında Türkiye'nin yeniden inşa edilmesi süreci. Bunu benim görmem mümkün değil.

Ozan Örmeci: Sayın Yavuz, şu sıralar akademik olarak hangi konu üzerinde çalışıyorsunuz? 

Hakan Yavuz: 2021 yılında Oxford University Press'ten İmparatorluk Nostaljisi ve Yeni Osmanlıcılık Siyaseti üzerine bir kitap yayınlamıştım. O kitapta en çok indirilen bölüm AK Parti/AKP'nin "Yeni Osmanlıcı Dış Politikası" bölümü olmuştu. Yayınevi, benden bu bölümü geliştiren bir kitap istedi. Tabii sadece dış politika değil, ayrıca Türkiye'nin 2000 yılından beri değişen güvenlik politikalarını da ele almamı istedi. Şu an bu kitap için çalışmalar yapıyorum. Diğer üzerinde çalıştığım bir başka konu ise Kürt milliyetçiliğinin gelişimi ve dönüşümü üzerine.

Ozan Örmeci: Sayın Yavuz, akademik çalışmalarınızda başarılar diler, hepimize Türkiye'nin kazanacağı başarılarla görüşlerinizi daha iyimser hale getireceği parlak bir gelecek dilerim. 

[1] Bakınız; https://scholar.google.com/citations?user=1hQ-UcwAAAAJ&hl=tr.

Röportaj: Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ

Tarih: 17.03.2024


17 Mart 2024 Pazar

2024 Rusya Devlet Başkanlığı Seçimi: Putin'in Beşinci Dönemi Başlıyor


Giriş

2022 yılı Şubat ayından beri Ukrayna ile savaş halinde olan ve bu ülke topraklarına yönelik gerçekleştirdiği askeri operasyon nedeniyle Batılı ülkelerin sert ekonomik yaptırımlarına maruz kalan Rusya'da, 1999 yılından beri ülkesini demir yumrukla yöneten ve Başbakan olarak görev yaptığı 2012-2016 dönemi dışında dört dönemdir Devlet Başkanı olarak görev yapan Vladimir Putin, 15-17 Mart tarihlerinde düzenlenen seçimlerden de zaferle çıkarak, 6 yıllığına bir kez daha (5. defa) seçildi. Putin, hatırlanacak olursa, daha önce de 2000, 2004, 2012 ve 2018 yılında yapılan Devlet Başkanlığı seçimlerini kazanmıştı.

Rusya ekonomisinde yaşanan ciddi zorluklara ve ülkedeki muhalefete yönelik baskılara rağmen Putin'in seçimden rahat bir zaferle çıkması, Rusya'daki devletçi siyasal sistem ve Batılı ülkelerden farklı siyasal kültürü anlamak açısından önemli bir veri olurken, Batılı ülkeler ve medyaları, sonucunun önceden belli olduğunu düşündükleri seçime fazla yer vermemeyi tercih ettiler. Örneğin, tanınmış İngiliz haber ajansı BBC, bu konudaki haberinde, Putin'in yeniden (beşinci dönem) seçilmesine dair herhangi bir kuşku olmadığını vurguladı. Benzer şekilde, Fransız haber kanalı France24 da, seçimin sonuçlarına dair herhangi bir endişe/tereddüt olmadığını belirtti. Bu yazıda, 2024 Rusya Devlet Başkanlığı seçimine dair bazı görüş ve analizlerimi siz değerli Uluslararası Politika Akademisi (UPA) takipçileriyle paylaşacağım.

Rusya Federasyonu: Devletlilik Oranı En Yüksek Düzeydeki Jeopolitik Devlet

Bir ülkede toplumun uzun vadeli menfaatlerinin ne ölçüde devlet, ne ölçüde toplumca belirlendiğine göre değişen "devletlilik" (stateness) kavramı, adeta Rusya Federasyonu için yaratılmış bir Siyaset Bilimi kavramıdır. Öyle ki, ülkede 1991 yılından beri halkın özgürce katıldığı Başkanlık ve parlamento (Duma) seçimleri düzenlenmesine ve uygulanan federal sistem nedeniyle yerel halkların çeşitli özgürlüklerine izin verilmesine karşın, Rusya'da devletlilik oranı çok yüksektir ve toplumun ve devletin geleceğine büyük ölçüde devlet kurumları ve seçkinleri karar vermektedir. Bu bağlamda, Sovyetler Birliği (SSCB) döneminde uzun süre istihbarat teşkilatı KGB'de çalıştıktan sonra, 1999 yılında, ülkesi Rusya'da alkolizm nedeniyle güçten ve Batıcı siyasal tavrıyla gözden düşen Boris Yeltsin'in yerine adeta devlet elitlerince "Yeni Çar" olarak seçilen Putin, 2000 yılından beri ülkesinin politikalarına neredeyse tamamen kendisi -"siloviki" adı verilen güvenlik bürokrasisi elitleriyle birlikte- yön vermektedir. Aslında işadamlarının (Donald Trump, Rishi Sunak) veya bankacıların (Emmanuel Macron) hükümet başkanı olduğu Batılı ülkelerden farklı olarak, Rusya'da Devlet Başkanı'nın istihbarat kökenli bir kişiden seçilmesi bile başlı başına bu ülkenin azami düzeydeki devletlilik olgusunu yansıtır niteliktedir.

Bu bağlamda, Moskova, neredeyse her hamlesini, ekonomik menfaatlere ve halkın günlük çıkarlarına göre değil, devletin uzun süreli menfaatlerine göre alan jeopolitik bir devlettir. Bu nedenle, Rusya, Avrupa ülkeleri gibi ekonomik rasyonelle hareket eden bir devlet olmadığı için, uzun vadeli jeopolitik hedefler, kısa ve orta vadede topluma ve ülkeye zararlı olacaklarsa bile devlet katında kabul görmektedir. İşte Rusya'nın tüm Batı dünyası ile zıtlaşmayı ve ekonomik açıdan büyük sıkıntılara maruz kalmayı göze alması da, bu temelde, komşusu ve tarihsel olarak adeta Slav kardeşi olan Ukrayna'yı hiçbir şekilde Batı dünyasına kaptırmak istememesiyle alakalıdır. Sanıyorum Batı dünyasında bu durum yeterince iyi irdelenmediği ve Rusya'nın ekonomik yaptırımlar sürecinde BRICS ve bilhassa da Çin desteğiyle ayakta kalabileceği iyi hesap edilemediği için, Ukrayna'ya destek politikası en azından şimdilik yeterince başarılı sonuçlar üretmemiştir. Buna karşın, Batılı kurumların tahminlerine göre, Rusya'nın da savaşta 100.000'in üzerinde askerini kaybettiğini ve halkın savaş nedeniyle büyük sefalet yaşadığını da belirtmek gerekir.

İşte böyle bir ortamda gidilen seçimde, Rusya'da halkın sandıkları boykot etmesi veya muhalefete daha yoğun destek vererek tepkisini göstermesi beklenebilirdi. Ancak yine devletlilik oranı yüksek ve demokrasi çıtası düşük devletlerde yoğun olarak görülen "milliyetçilik ile harmanlanmış militarizm" olgusu sayesinde, Putin, Ukrayna'da Batı'ya (ABD, Birleşik Krallık, Avrupa Birliği ve NATO'ya) karşı büyük bir savaş içerisinde olduğunu vurguladığı ülkesi Rusya'daki medya kanallarını ve halkın yurtsever duygularını kullanarak bir kez daha rahat bir seçim galibiyeti elde etti. Öyle ki, beklentilerin aksine, ne seçimlere katılım, ne de Putin'e verilen destek düşük düzeyde kaldı. Elbette devlet kontrolünde yapılan ve tamamen özgür ve hilesiz kabul edilemeyecek bir seçimde alınan oylar gerçekçi bulunmayabilir. Ancak Rusya'da yaşayan ve bu ülkeyi araştıran çeşitli Türk ve yabancı uzmanlar, Putin'in toplumsal desteğinin halen yüksek olduğunu vurguluyorlar ki, bu da Moskova'daki cari rejimin sadece baskı ve korkuyla ayakta kalan bir sistem olmadığının kanıtı olarak düşünülebilir.

Seçim Öncesi Yaşananlar

Seçim öncesinde yaşanan bazı olaylar ve yapılan bazı açıklamalar da Rusya'daki seçim sonuçlarını adeta önceden herkese ilan ediyordu. Öncelikle, 2023 yılı Ağustos ayı sonlarında, Putin karşıtı bir askeri darbe girişimine girişen Wagner lideri Yevgeny Prigojin, Moskova'dan St. Petersburg'a giden uçağının gizemli bir şekilde düşmesi nedeniyle hayatını kaybetti. Birçok uluslararası yorumcunun bir tür suikast olarak adlandırdığı bu kaza sonucunda, Putin muhalifi kilit bir figür mafya vari bir yöntemle cezalandırılırken, Moskova'da iplerin kimin elinde olduğu da herkese hatırlatılmış oldu.

Daha yakın tarihe geldiğimizde, Putin, Şubat ayı başlarında, ABD'de önceki Başkan Donald Trump ve Cumhuriyetçi Parti'ye yakınlığıyla bilinen ünlü televizyoncu Tucker Carlsson'a uzun bir mülakat verdi. Mülakatta Tarih bilgisini konuşturan Putin, Ukrayna diye bir devletin gerçekte var olmadığını ve Rusya'nın Batılı liderler tarafından Soğuk Savaş dönemi sona ererken dönemin Sovyet lideri Mikhail Gorbaçov'a verilen NATO'nun genişlemeyeceğine dair sözler tutulmadığı için Ukrayna'ya müdahale etmekte haklı olduğunu savundu. Mülakat uluslararası kamuoyuna bomba gibi düşerken, Putin'in rahat tavrı, savaşın Rusya tarafından kazanıldığı algısını da pekiştirdi.

Üçüncü olarak, Vladimir Putin karşıtı muhalefeti çok kişisel bir düzeye taşıyan ve hazırladığı Putin karşıtı belgeselle Rusya Devlet Başkanı'nın başdüşmanı haline gelen ünlü Rus muhalif Aleksey Navalny (Navalni), yine Şubat ayı içerisinde cezaevinde rahatsızlanarak vefat etti. Daha önce de Rus istihbaratı FSB'ye mensup kişilerce zehirlenmeye çalışılan ve tesadüfen hayatta kalan Navalny, Rusya'da son dönemde Putin karşıtı muhalefetin en büyük umudu haline gelmiş oldukça popüler, cesur, genç, milliyetçi ve dışarıdan da destek bulabilen bir kişiydi. Navalny'nin ölümü, Rusya'daki siyasal gerçekleri bir kez daha Rus halkı ve uluslararası kamuoyuna hatırlatırken, devlet elitinin de halen Putin'in yanında saf tutmaya devam ettiğini açıkça gösteriyordu.

Dördüncü olarak, Ukrayna'nın NATO ve AB üyeliğini bu ülkeyi işgal ederek durdurmayı başaran ama İsveç ve sınır komşusu Finlandiya'nın NATO üyeliklerine engel olamayan Rusya'da, Putin, bu gelişmelerin de cezasız kalmayacağını belli etmek istercesine, Finlandiya sınırına askeri yığınak yapmaya başlayacaklarını açıkladı. Bununla da yetinmeyen Putin, ABD ve Batılı ülkelerin Ukrayna'ya asker göndermelerini savaş sebebi sayacaklarını ve nükleer savaş için hazırlıklı olduklarını ilan etti. Bu bağlamda, Finlandiya'nın önümüzdeki dönemde Rus istihbaratının çeşitli operasyonlarına sahne olabileceğini öngörmek gerekir. Fransa Cumhurbaşkanı Macron'un bu konudaki sert karşı açıklamaları ise, bir Batı-Rusya savaşı ve hatta nükleer savaşın bile günümüzde kesinlikle bir hayal senaryosu olmaktan çıktığını gösteriyor.

Son olarak, Batı basınında pek yer almamasına karşın, son dönemde Rusya'nın Beyaz Rusya (Belarus) ve Moldova üzerindeki siyasi etkisini arttırmaya yönelik faaliyetlerini de arttırmaya başladığı bölge uzmanlarınca ifade ediliyor. Öyle ki, Moldova'nın AB üyeliği ve Batı'ya kayışını durdurmak isteyen Moskova'nın, bu ülke içerisindeki Transdinyester ve Gagavuzya'yı kullanarak bu ülkeyi kendi yörüngesine sokmak istediği ifade ediliyor.

Seçim Sonuçları

15-17 Mart 2024 tarihlerinde 3 gün süreyle devam eden Başkanlık seçimine katılım yüzde 74'ü aşarken, bağımsız aday olarak seçime giren Putin, Moscow Times'ın yayınladığı sandık çıkış anketlerine göre, oyların yaklaşık yüzde 88'ini elde ederek rahat bir zafer kazandı. Putin'in oy oranına en çok yaklaşan aday yüzde 4 civarında oy alan Komünist Parti adayı Nikolay Haritonov olurken, diğer adaylardan Yeni İnsanlar Partisi/Yeni Halk Partisi adayı Vladislav Davankov da yüzde 4'e yakın ve Liberal Demokrat Parti adayı Leonid Slutskioy yüzde 3 civarında oy alabildiler. Rusya'nın Ukrayna'dan topraklarına kattığı bazı bölgelerde de sandıklar kurulurken, bu şekilde Ukrayna'dan Rusya'ya yeni katılan vatandaşlar da seçimde oy kullanabildiler. Rusya Merkez Seçim Komisyonu Başkanı Ella Pamfilova ise, Batı ülkelerinin Rusya karşıtı söylemlerinin Rusya'da halkı seçimlerde oy kullanmak yönünde motive ettiğini belirterek, seçime rekor düzeyde katılımın olması bağlamında Batılılara teşekkür etti. Tanınmış Rus haber sitelerinden Sputnik de, demokrasinin beşiği kabul edilen ABD'de bir asırdır yüzde 70 katılımla seçim yapılamadığına dikkat çekerek, Rusya'da halkın sandıklara yoğun ilgi göstermesinin ülkedeki rejimin demokratik yapısını gösterdiğini ima etti. Ayrıca seçimde internet üzerinden de oy verilebilmesi, Rusya'nın bu konuda son yıllarda kaydettiği gelişimi de gözler önüne serdi.

Putin'e muhalif olmayan Başkan adayları (soldan sağa): Rusya Liberal Demokrat Partisi adayı Leonid Slutski, Rusya Federasyonu Komünist Partisi adayı Nikolay Haritonov ve Yeni İnsanlar Partisi/Yeni Halk Partisi adayı Vladislav Davankov

Bu şekilde, Vladimir Putin, ülkesinde yaklaşık 20 yıllık Başkanlığıyla Devlet Başkanlığı olarak Joseph Stalin'in haricinde son iki asırdır en uzun süre görevde kalan Rusya lideri olurken, 71 yaşındaki Putin'in 6 yıl sonra bir kez daha Başkan seçilmesi ve görev süresinin sonuna kadar başta kalabilmesi halinde, Stalin'i bile geçebilmesi olası gözükmektedir. Seçim sürecinde ölümcül büyük bir olay yaşanmazken, CNN ve diğer Batılı basın-yayın organlarının haberlerine göre, 200'ün üzerinde seçim sandığına yönelik farklı bireylerin düzenlediği çeşitli protesto saldırıları ve Pazar günü öğlen saatlerinde de Team Navalny'nin düzenlediği Putin karşıtı oy kullanma seferberliği gerçekleşti. 

En uzun süre görevde kalan Rus liderler

Seçimin Ardından Rusya'dan Beklentiler

Seçimin ardından Rusya'dan Ukrayna'da ve diğer alanlarda nasıl bir siyasa beklemek gerektiği konusuna odaklanırsak, öncelikle sandıkta güven tazeleyen ve yüksek halk desteğini ortaya koyan Putin'in, Ukrayna'da Donald Trump'ın olası Başkanlığı ardından kendi topraklarına katabilmeyi umduğu Odessa ve benzeri stratejik bölgelere yönelik yeni saldırı kararları alması bence gayet olası gözükmektedir. Putin, tüm planını Trump'ın Başkan seçilmesi senaryosuna göre yapmakta ve bu durumda Ukrayna konusunda ABD'nin desteğiyle kolayca çözüme ulaşabileceğini düşünmektedir. Nitekim Cumhuriyetçi Başkan adayı Donald Trump da, Putin'in bu düşüncesini doğrulayan bazı açıklamalar yapmaktadır. Lakin Fransa Cumhurbaşkanı Macron'un kısa süre önce ülkesinin kırmızı çizgisi olarak vurguladığı böyle bir durumda (Odessa'ya veya Kiev'e saldırı) ise, Batı'nın Rusya ile büyük bir savaşı göze alıp alamayacağı bence halen meçhuldür. Macron ve Fransa bu konuda istekli gözükse de, hem bu ülke içerisindeki muhalefet, hem de diğer Batı bloku ülkelerinde liderler ve halklar Rusya ile büyük bir savaşa girişmek konusunda gayet çekincelidir. Bu durumdan istifade eden Putin de, seçim sonrasında yakaladığı moralle askeri alanda ülkesinin Ukrayna'daki hareketliliğine hız kazandırabilir. Rusya'da devletin jeopolitik düşünce sistematiği ve devletlilik olgusu da düşünülürse, köşeye sıkıştırılan bir Rusya'nın Ukrayna'daki savaşı kazanmak ve bitirmek adına nükleer silah kullanması da bence ihtimal dahilindedir. Bu nedenle, benim düşümceme göre, ideal senaryo, Rusya'nın savaşı kaybetmediği, ama Ukrayna'da daha da fazla ilerleyemediği bir tür pat durumudur.

                             

Putin, 2024 yılı sonunda yapılacak seçimlerde ABD'de Donald Trump'ın seçilmesini isteyecektir

İkinci olarak, Rusya, jeopolitik bir devlet olmanın gereği olarak, stratejik rakipleri ABD ve AB'deki liberal yerleşik düzene zarar verebilecek her türlü devlet, grup ve kişiyi desteklemektedir. Bu bağlamda, AB içerisindeki ayrılıkçı akım ve liderler (örneğin Fransa'da Marine Le Pen), yeni dönemde Rusya'nın desteğiyle daha ön planda olabilir. Ancak Rusya'nın sınırlı ekonomik kaynakları nedeniyle, bu durumun etkisinin de sınırlı kalabileceğini öngörmek gerekir. Nitekim İtalya'dan daha düşük ekonomik büyüklüğü (GDP) olan Rusya, artık Sovyetler Birliği gibi devasa bir ekonomik güç değildir. Buna karşın, Moskova'nın askeri ve istihbari alanlarda hareketliliği ve Batı'ya yönelik tehdidi, aynı eskisi gibi aktif ve güçlüdür.

Üç kudretli lider: Erdoğan-Putin-Aliyev

Üçüncü olarak, Rusya, Batı ile ilişkilerini koparmamak için Türkiye üzerinden ilişkileri sürdürme kartını kullanmaya devam etmek isteyecektir. "Küçük Rusya" olarak bilinen Antalya şehrinin yanı sıra, son yıllarda Türkiye'ye gelen ve özellikle İstanbul'a yerleşen Rus iş insanları, bu ülkede çeşitli firmalar kurarak bir şekilde Avrupa ülkeleriyle ticarete devam edebilmektedirler. Türkiye, Rus doğalgazı ve petrolü açısından da son derece önemli bir pazardır. Bu bağlamda, Rusya için en değerli ve kritik ülkelerden birisi artık Türkiye'dir. Rusya, NATO üyesi Türkiye'yi tamamen yanına çekemeyeceğini bildiği için, bu konuda Türkiye'yi çok zorlamak istemezken, Rusya-Azerbaycan-Türkiye üçlüsü temelinde Türkiye'de de kendisinin ve Azerbaycan'ın siyasi sistemine benzeyen ve devlet elitlerinin temel karar verici durumunda olduğu teknokratik ve devletçi bir siyasal sistemin kurulmasını teşvik edecektir. Bu sistemde Moskova için ideal aday şu an için Rus lider Putin'in yakın ilişkiler kurduğu Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan olarak dursa da, ilerleyen yıllarda kuşkusuz farklı yaklaşımlar da hasıl olabilir. Bu bağlamda, Rusya, NATO üyesi olan Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) unsurlarına tam olarak güvenemeyeceğini bildiği için, Batı karşıtı siyasal elitleri ve diğer kritik devlet unsurlarını (özellikle MİT, Dışişleri Bakanlığı ve Enerji Bakanlığı içerisindeki kilit kişiler) desteklemeyi düşünebilir. Bu bağlamda, siyasette de koşulsuz Batıcı siyasal akım, parti ve liderlerin Moskova'dan destek alma şansları yoktur. Ancak Batı karşıtı (Yeniden Refah Partisi/YRP ve Vatan Partisi gibi) veya çok boyutlu dış politikaya yatkın siyasal oluşumlar (AK Parti, MHP ve İYİ Parti), Rusya için desteklenmesi gereken hareketlerdir. Bu bağlamda, Moskova, CHP'nin de yeni dönemde çok boyutlu dış politika dönüşümü yönünde reforme edilmesine destek verecektir. Rusya için orta ve uzun vadede ideal senaryo ise, NATO'dan çıkan ve AB ile ipleri atan Kitsikis'in ifadesiyle "arabölge" Türkiye'sinin kurulmasıdır. Başarılı Azerbaycan-Aliyev örneği de, yeni dönemde bu konuda Türkiye'ye daha fazla ilham ve cesaret verebilir. 

Sonuç

Sonuç olarak, 2024 Rusya Devlet Başkanlığı seçimi, beklenilen ve öngörülen şekilde Vladimir Putin'in ezici üstünlüğüyle tamamlanmıştır. Seçimin Batılı ülkeler standartlarında demokratik ve özgür bir seçim olmadığı kesin olmakla birlikte, Rusya'da halkın siyasal kültürü ve siyasal sistemin işleyiş biçiminin daha farklı olduğunu da her daim akılda tutmak gerekir. Putin'in aldığı bu destekle yeni dönemde neler yapabileceği ise yukarıda tartışılmaya çalışılmıştır. Bizim dileğimiz, Rusya'nın Ukrayna ile bir an önce barış müzakerelerine başlaması ve daha fazla Rus ve Ukraynalı ölmeden soruna adil bir çözüm bulmaya gayret etmesidir. Bunun yolu ise, Moskova ile ilişkilerini düzelten tarafsız bir Kiev'den, veya, Kiev'in ikiye bölünmesinden geçiyor olabilir. Kiev yönetiminin anlaması gereken de, Batılıların gaz vermesiyle komşusu ve bir anlamda büyük ağabeyiyle ilişkilerini bozmanın kesinlikle doğru bir adım olmadığıdır. Neticede, iki tarafın da stratejik hataları nedeniyle, aslında çok rahat çözülebilecek olan bir siyasi anlaşmazlık, 2022'den beri büyük bir savaşa dönüşmüş ve iki tarafa da büyük zarar vermiştir. Türkiye olarak umuyoruz ki, bölgemizde her zaman barış, istikrar ve dostane ilişkiler hâkim olur ve devletlerin kaynakları savaşlara değil, çocuklara ve eğitime harcanır. 

Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ

14 Mart 2024 Perşembe

Yeniden Refah Partisi’nin Parti Programının İncelenmesi

 

Giriş

Türkiye’de son aylarda adından en çok söz ettiren ve çeşitli anket çalışmalarına göre istikrarlı bir şekilde yükselişini sürdüren tek siyasal oluşum olan Yeniden Refah Partisi veya kısaca YRP, medyanın ve akademinin taraflı tutumu nedeniyle bugüne kadar genelde görmezden gelinmiş ve partinin ideolojisi hakkında ciddi analiz ve bilimsel çalışmalar eksik kalmıştır. Bu eksikliği gidermek için bir öncü çalışma olması adına, bu yazıda YRP’nin parti programını analiz edecek ve bu partinin Türkiye’de siyasal skalada hangi eksene oturduğunu somutlaştırmaya çalışacağım.

YRP Hakkında Temel Bilgiler

1996-1997 döneminde Türkiye’nin ilk İslamcı Başbakanı olan Prof. Dr. Necmettin Erbakan’ın (1926-2011) oğlu Dr. Muhammed Ali Fatih Erbakan’ın[1] (1979-) Kurucu Genel Başkanı olduğu Yeniden Refah Partisi[2], 23 Ekim 2018 tarihinde faaliyetlerine başlamıştır. Necmettin Erbakan’ın lideri olduğu İslamcı ve yerlici Milli Görüş hareketinin[3] devamı niteliğinde bir parti olan YRP, devletin resmi verilerine göre 366.000 civarında üyeyle[4] ülkedeki en büyük siyasal partilerden birisi olup, şimdilerde üye sayısının 500.000’i aştığı düşünülmektedir.

YRP, 2001 yılında Milli Görüş hareketinden ayrılarak Amerika Birleşik Devletleri (ABD), Avrupa Birliği (AB) ve İsrail’le yakın ilişkiler kuran Adalet ve Kalkınma Partisi (AK Parti/AKP) ve Erbakan mirasına sahip çıkamayarak oy oranları çok düşük düzeyde kalan Saadet Partisi’ne tepki olarak 2018 yılında kurulmuş ve kısa sürede yükselmeye başlamıştır. Fatih Erbakan dışında partinin önemli isimleri ise şunlardır:[5]

§  Sacit Günbey – Genel Başkan Vekili,

§  Doğan Aydal – Genel Başkan Vekili ve Ar-Ge Başkanı,

§  Suat Kılıç – Genel Başkan Yardımcısı (Siyasi İşler Başkanı),

§  Nurettin Gül – Genel Başkan Yardımcısı (Teşkilat Başkanı),

§  Doğan Bekin – Genel Başkan Yardımcısı (Dış İlişkiler Başkanı),

§  Muhammed Fatih Müjdeci – Genel Başkan Yardımcısı (Tanıtım ve Medya Başkanı),

§  Fatih Öztek – Genel Başkan Yardımcısı (Ekonomik İşler Başkanı),

§  Naim Öztürk – Genel Başkan Yardımcısı (Eğitim Başkanı),

§  Mehmet Fatih Uğurlu – Genel Başkan Yardımcısı (STK ile İlişkiler Başkanı),

§  Cemil Çolak – Genel Başkan Yardımcısı (Halkla İlişkiler Başkanı),

§  Mehmet Altınöz – Genel Başkan Yardımcısı (Genel Muhasip ve Mali İşler Başkanı),

§  Selçuk Geyveli – Genel Başkan Yardımcısı (Sosyal İşler Başkanı),

§  Cengiz Zor – Genel Başkan Yardımcısı (Seçim İşleri Başkanı),

§  Mehmet Aşıla – Genel Başkan Yardımcısı (Yurtdışı Vatandaşlar Başkanı),

§  Mehmet Kaderli – Genel Başkan Yardımcısı (Mahalli İdareler Başkanı),

§  Davut Konakçı – Genel Başkan Yardımcısı (Engelli Vatandaşlar Başkanı),

§  Mustafa Sezgin – Genel Başkan Yardımcısı (Gençlik Başkanı).

Partinin Refah Partisi’nin devamı olduğunu göstermek istercesine, oğul Erbakan ve dava arkadaşları, YRP’nin logosunu hilal içinde başak olarak belirlemiş ve partinin milli duruşunu ve Anadolu özlemini bu şekilde yansıtmaya çalışmışlardır. “Milletimiz için biz varız” sloganıyla kurulan YRP, 2013 yılında Ankara’da kurulan ve İslamcı kesimin efsanevi lideri Prof. Dr. Necmettin Erbakan’ın siyasi mirasını yaşatma amacındaki Necmettin Erbakan Vakfı’nın kadrolarıyla yola çıkmış; ancak zaman içerisinde bir “catch-all” parti karakteristiği geliştirerek, toplumun tüm kesimlerine açılmaya başlamıştır.

YRP logosu

İlk kez 2023 genel ve Cumhurbaşkanlığı seçimlerine giren YRP, Cumhurbaşkanlığı seçimine Genel Başkanı Dr. Fatih Erbakan’ı aday göstermek için gerekli olan 100.000 imzayı bulmak için yola çıkmış ve kısa sürede gerekli sayıya yaklaşmasına rağmen, daha sonra AK Parti ve Milliyetçi Hareket Partisi’nin başını çektiği Cumhur İttifakı’nın 12. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın adaylığını destekleme önerisini kabul ederek, yarıştan son anda çekilmiştir.[6] Parti Genel Başkanı Dr. Fatih Erbakan, 2023 Cumhurbaşkanlığı seçimini bir bekâ meselesi olarak gördükleri için bu kararı aldıklarını açıklamıştır. YRP, genel seçimlerde ise ilk seçimine girmesine karşın yüzde 2,80 ve toplam 1.527.048 oy gibi kayda değer bir düzeye ulaşmış ve TBMM’de 4 milletvekiliyle temsil edilmeye başlanmıştır.[7]

31 Mart 2024 yerel seçimleri öncesinde AK Parti ve MHP’den oluşan Cumhur İttifakı ile bir kez daha pazarlık masasına oturan YRP, iddialara göre Cumhurbaşkanı Erdoğan ve ekibinden birkaç şehir ve İstanbul ilçesinin belediye başkanlığı adaylığını talep etmiş, ancak bu talepleri karşılanmayınca seçimlere bağımsız girme kararı almıştır. Yapılan güncel anketlere göre, YRP, bağımsız gireceği bu seçimlerde Şanlıurfa ve birkaç ilçe belediyesini kazanabilecek duruma gelmiş ve genel oy oranı da yüzde 5’i aşmıştır. Bilhassa Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ilerleyen yıllarda siyaseti bırakması durumunda, genç lideri Dr. Fatih Erbakan ile YRP’nin büyük bir sıçrama yapması ve ülkedeki en büyük sağ parti haline gelmesi bence kesinlikle şaşırtıcı bir gelişme olmayacaktır.

Partinin Genç Genel Başkanı Dr. Fatih Erbakan

1 Ocak 1979 Ankara doğumlu olan Muhammed Ali Fatih Erbakan, Prof. Dr. Necmettin Erbakan’ın üç çocuğundan biri (en küçüğü) ve tek oğludur. Erbakan Vakfı’nın Mütevelli Heyeti Başkanı olan Fatih Erbakan’ın ismi, tahmin edilebileceği üzere, köleliğe ve beyaz üstünlüğüne isyan eden ünlü Müslüman boksör Muhammed Ali ve İstanbul’u fetheden büyük Osmanlı Sultanı Fatih Sultan Mehmet’in birleşiminden oluşmaktadır. Küçük yaştan itibaren Osmanlı şehzadeleri gibi özel bir eğitime tabi tutulan oğul Erbakan, ortaokul öğrenimini Ankara Merkez İmam Hatip Ortaokulun’da, lise öğrenimini ise Ankara Ayrancı Lisesi’nde tamamlamıştır. Daha sonra yine başkent Ankara’da Başkent Üniversitesi Elektrik-Elektronik Mühendisliği bölümünü bitiren Erbakan, İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Makine Mühendisliği bölümü mezunu babası gibi mühendis olmayı seçmiştir. Daha sonra yüksek lisans için İngiltere’ye giden Fatih Erbakan, annesi Nermin Erbakan’ın vefatı dolayısıyla Türkiye’ye dönmek zorunda kalmış ve yüksek lisans derecesini de lisans öğrenimini aldığı Başkent Üniversitesi Elektrik-Elektronik Mühendisliği bölümünde tamamlamıştır. Aynı üniversitede Yönetim ve Organizasyon dalında doktorasını tamamlayarak daha sonra “Doktor (Dr.)” unvanı da alan Erbakan, iyi derecede İngilizce bilmektedir. Evli ve iki kız çocuğu babası olan genç Erbakan, babası gibi vakur, sakin, İslami duyarlılıkları yüksek ve milliyetçi-mukaddesatçı bir çizgidedir. Sünni İslam inancına mensup olan oğul Erbakan, Molu Mücevherat’ın sahibi Ahmet İlhan Molu’nun kızı Beyza Molu ile 2003 yılında Çırağan Sarayı’nda yapılan büyük bir düğünle dünyaevine girmiştir.[8]

Dr. Fatih Erbakan

Erbakan Vakfı’nda yaptığı çalışmaların ardından 2018 yılında YRP’nin Kurucu Genel Başkanı olarak aktif siyasete giren Fatih Erbakan, 2019 ve 2022 yıllarında düzenlenen parti kongrelerinde iki defa üstüste Genel Başkan seçilerek partisi içerisinde güven tazelemiştir. Covid-19 (koronavirüs) pandemisi döneminde aşı karşıtı açıklamalarıyla[9] ilk kez adından söz etttiren Erbakan, kadına karşı şiddeti önleyen ve farklı cinsel kimlikleri destekleyen İstanbul Sözleşmesi’ne karşı çıkması ve AK Parti’yi de bu konuda zorlaması nedeniyle bir kez daha gündem oluşturmuş ve bazı kesimlerin tepkisini çekmiştir.[10] Ayrıca, genç Erbakan, İsrail’in son dönemde Gazze’de uyguladığı katliam politikasına da çok sert tepkiler vermekte ve bu ülkeyle her türlü siyasi, diplomatik, ekonomik ve kültürel ilişkilerin kesilmesini savunmaktadır.[11] Erbakan, İsrail’in katliamlarına destek olan ABD’nin Türkiye içerisindeki askeri üslerinin derhal kapatılmasını ve Müslüman devletlerin ABD ve İsrail’e yönelik enerji satışlarının durdurulmasını da savunmaktadır.[12] Bülent Ecevit’le birlikte babası Necmettin Erbakan’ın gerçekleştirdiği 1974 tarihli Kıbrıs Barış Harekâtı nedeniyle Kıbrıslı Türklere özel bir sempatisi olan ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti-KKTC’ye aktif destek veren Fatih Erbakan, bu ülkenin Cumhurbaşkanı Ersin Tatar’la da yakın ilişkilere sahiptir.[13]

Ahlaki açıdan katı bir yaklaşımı olan Erbakan, eşcinsellik karşıtı yaklaşımlarının yanında, TBMM içerisinde de zinanın suç sayılması yönünde aktif çaba göstermektedir.[14] Bu yönüyle, Fatih Erbakan, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın daha sağında konumlanan sağcı ve koyu muhafazakâr çizgide genç bir siyasi lider olarak Türkiye’de son yıllarda hızla yükseliştedir. Erbakan’ın sağ tabanın hoşuna giden ve medyada gündem olmasını sağlayan bu konulardaki aşırı fikirlerini İslamcı çizgisi ve yoğun İslami duyarlılık ve duygularıyla izah etmek mümkün olsa da, kuşkusuz, ilerleyen yıllarda daa önemli görevler üstlenmesi durumunda, genç siyasetçinin Türkiye’deki yerleşik düzen ve uluslararası sistemle daha uzlaşmacı ve mutedil siyasaları benimsemesi gayet olasıdır. Oldukça muhafazakâr bir profili olan Fatih Erbakan’ın gençliğinde hızlı araba kullanma tutkusu ve aykırı İslami gruplardan Adnan Oktar cemaatine yakınlığıyla gündeme geldiğini de hatırlatmak gerekir.

YRP Parti Programının İncelenmesi

Öncelikle, YRP, parti programında, kendisini Milli Görüş hareketinin devamı olarak tanımlamakta ve bunu temel ilkeleri arasında saymaktadır.[15] Partinin diğer temel ilkeleri ise; hak, adalet, ahlak, maneviyat, haksızlıkla mücadele, refah, huzur, barış, dürüstlük, güvenilirlik, şeffaflık, dil-din-ırk ayrımı yapmama, yapıcılık ve kuvvetler ayrılığı ilkesine saygı şeklinde özetlenebilir. Bu değerler, YRP’nin sağ/muhafazakâr/İslamcı bir parti olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır.

Partinin temel amaçları ise; Türk milletinin maddi ve manevi kalkınmasını sağlayarak huzur ve refahı getirmek, vatandaşlar arasında hiçbir ayrım gözetilmemesi, manevi değerlerin korunması ve yeni nesillere aktarılması, devlet-millet kaynaşmasının sağlanması, ahlak ve maneviyatın toplumun temel değerleri haline getirilmesi, Türkiye’nin tarihine uygun ve kimseyi taklit etmeyen kendisine özgü bir bilinçle hareket etmesi, “Büyük Türkiye” idealinin gerçekleştirilmesi, sosyal ve bireysel refahın temin edilmesi, meşru kazanç ve ticari faaliyetlerin teşvik edilmesi, milli, güçlü, süratli ve yaygın kalkınmanın sağlanması, sanayi ve yüksek teknolojiye ağırlık verilmesi, borçlanma ve faiz düzeninin reddi, kamuda istismar ve israfın ortadan kaldırılması, bölgeler ve sosyal sınıflar arasındaki eşitsizliklerin giderilmesi, haksız ve fahiş vergilerin kaldırılması, verimliliğin arttırılması ve Müslüman devletlerle iş birliği içerisinde yeni bir dünya düzeninin kurulması olarak özetlenebilir.[16]

Partinin adalet ve hukuk anlayışına bakıldığında öne çıkan unsurlar ise; adaletin sağlanması için mahkemelerin hızlı karar alacakları yeni bir hukuk sisteminin inşası, yargı ve siyasetin birbirlerinin alanlarına girmeyeceği bir siyasal sistemin kurulması, kanun önünde eşitlik anlayışının titizlikle uygulanması, temel hak ve hürriyetlerin korunması, masumiyet karinesi gibi temel hukuk ilkelerinin uygulanması, işkencenin ortadan kaldırılması, düşünce özgürlüğü ve basın hürriyetinin garanti altına alınması, alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerinin geliştirilmesi, Baroların mesleki sorunları çözen işlevsel yapılar haline getirilmesi ve cezaevi koşullarının iyileştirilmesidir.[17]

Parti, siyasi sistem olarak Başkanlık sistemine destek vermekte, ancak mevcut sistemde yapılacak düzenlemelerle, TBMM’nin yetkilerinin arttırılacağı kuvvetler ayrılığı dengesi gözetilmiş bir Başkanlık sistemini savunmaktadır. Seçim barajının yüzde 5’e düşürüleceğini vaat eden YRP, 600 kişilik milletvekili sayısının da azaltılmasını savunmaktadır.[18] Bu bağlamda, YRP, ABD tipi dengeli bir Başkanlık sistemi önermektedir.

YRP’nin Milli Eğitim politikasında öne çıkan hususlar ise; bilimsel ve teknik güce erişmek, bilimin manevi ve ahlak değerleriyle sentezlenmesi, Büyük Türkiye idealine uygun bir eğitim sistemi, ar-ge, inovasyon ve girişimciliğin teşvik edilmesi, öğrenciler üzerindeki sık sınav stresinin azaltılması, ezbercilik yerine yaratıcılığın teşvik edilmesi, üniversite mezunlarının işsiz kalmadığı bir düzenin inşası, eğitim eşitsizliklerinin giderilmesi, Arapça, Çince, İngilizce, Rusça başta olmak üzere en az bir yabancı dilin öğretilmesi ve nefis terbiyesine dayalı maneviyatı yüksek bir eğitim sisteminin kurulmasıdır.[19]

Enerji politikaları bağlamında, YRP, enerjide dışa bağımlılığı azaltmayı amaçlayan, dış alımlar noktasında Rusya, İran, Azerbaycan, Katar, Cezayir ve diğer komşu ülkeler ile dengeleri gözetmeyi vaat eden, başta güneş enerjisi olmak üzere yenilenebilir enerji kaynaklarına büyük önem veren, kömür kullanımını destekleyen, Karadeniz Bölgesi'ndeki turistik bölgeleri çirkinleştiren dere tipi hidroelektrik santrallerinin yapımına karşı çıkan, Doğu Akdeniz enerji kaynaklarına ilgi gösteren, nükleer enerji santrallerinin kurulumunu teşvik eden ve uranyum ve toryum (bor) madenlerimizin işletilmesini amaçlayan bir çizgidedir.[20]

İçişleri bağlamında, YRP, hantal bürokrasiye karşı çıkan, süratli ve verimli hizmeti savunan, bölücü akımları desteklemeyen, terör örgütleriyle mücadele etmeyi vaat eden, terörle mücadele konusunda her türlü araç ve gereci temin etme sözü veren, teröre neden olan etkenleri ortadan kaldırmayı amaçlayan, yolsuzluk, zimmet ve rüşvetle mücadele konusunda kararlı olan, yoğun iç göçe karşı duran, dış göçleri azaltmayı vaat eden ama göçmenlere vatandaşlık imkânı da sunmayı savunan, suçla mücadelede cezalandırıcı değil, koruyucu yöntemleri teşvik eden, ahlak ve maneviyatı hayatın her alanında olduğu gibi içişlerinde de teşvik eden ve sağlığa zararlı maddelerden gençlerimizi korumayı amaçlayan bir yapıdadır.[21]

Güneydoğu politikası bağlamında, YRP, bölgesel kalkınmayı önceleyen, Türkiye’nin komşu ülkeleriyle (İran, Irak, Suriye) ilişkileri geliştirmeyi öneren, alt gelir gruplarına daha fazla ekonomik destek sözü veren, bölgede sadece maddi değil, manevi kalkınmayı da vaat eden, bölgeye atanacak personelin özel seçilmesini öneren, “gardiyan devlet” yerine “garson devlet” anlayışını savunan ve dış güçlerin bölgedeki faaliyetlerine engel olmayı hedefleyen politikaları vurgulamaktadır.[22] Partinin bu bağlamda programında “Kürt” ifadesine yer vermemesi ise oldukça garip ve baba Erbakan’ın çizgisiyle de uyumlu değildir.

Milli Savunma politikası alanında, Yeniden Refah, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin güçlendirilmesi, yerli ve milli savunma sanayisinin geliştirilmesi, şehitlik ve gazilik mertebelerini yücelten milli güvenlik derslerinin yaygınlaştırılması, askerlik hizmetlerinin geliştirilmesi ama süresinin kısaltılması gibi politikalar önermektedir.[23]

Dış işleri bağlamında ise, YRP, kaba kuvvet ve çifte standart yerine adalet, tekebbür yerine eşitlik, sömürü yerine iş birliği, çatışma yerine diyalog, baskı ve zorlama yerine insan hakları, savaş yerine barış gibi değerleri savunmakta ve İslam ülkelerinin oluşturduğu D-8 organizasyonunun daha da geliştirilerek D-60 yapısına ulaşılmasını ve Müslüman halklar ve devletlerle iş birliği içerisinde yeni bir dünya düzeninin kurulmasını savunmaktadır. Bu bağlamda, YRP, Türkiye’nin üye olduğu NATO, Avrupa Birliği (AB), İslam İşbirliği Teşkilatı ve Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı gibi önemli uluslararası kuruluşlara mütekabiliyet esası çerçevesinde sadık kalmayı vaat etmekle birlikte, milli menfaatlere ve değerlere aykırı hususları tekrardan müzakere etme niyetindedir. YRP, komşu ülkelere yönelik toprak bütünlüğü ilkesini savunmakta ve bölünme projelerine karşı durmaktadır. Anti-emperyalist bir dış politika anlayışı olan YRP, Kıbrıs’ta Rumlarla birleşme ve federal çözüme karşı durmakta ve Kıbrıslı Türkleri her şekilde korumayı vaat ederek, Ege ve Akdeniz’de Yunanistan’ın kara sularını genişletme taleplerine de karşı çıkmaktadır.[24] AB içerisindeki “Haçlı” zihniyetini eleştiren YRP, tam üyelikten ziyade karşılıklı iş birliğine dayalı farklı bir ortaklık modeli önermektedir. NATO’ya ilkesel olarak karşı durmayan YRP, buna karşın Müslüman toplumlara yönelik saldırı ve savaşları kınamakta ve bu şekilde devam edilmesi halinde NATO’dan çıkılabileceğinin sinyallerini vermektedir. ABD’yi de dünya barışını bozmakla eleştiren YRP ve iyi ilişkiler için adil ve barışçıl politikaları Washington’a salık vermektedir. ABD ve AB yerine Türk Dünyası ve İslam Dünyası ile ilişkileri geliştirmeyi öneren YRP, D-8 üyeleri, diğer İslam ve Türk devletleri ve komşu ülkelerle yakın ilişkileri ve Filistin Devleti’nin tanınmasını savunmaktadır. KKTC’nin tanıtılması gerektiğini de savunan YRP, bu konuda ilhak ve birleşme gibi bir öneriyi ise açıkça desteklememektedir. Komşu bir devlet olan Rusya ile de ilişkileri geliştirmek isteyen YRP, bu konuda karşılıklı çıkar ve saygıyı vurgulamaktadır. Göçmenlerin ülkelerine dönüşünü destekleyen YRP, ancak eğitim alıp dil öğrenen ve işgücüne katkıda bulunanların ülkede kalabileceğini vurgulamaktadır. Afrika’da Müslüman toplumlar başta olmak üzere diğer devletlerle ilişkileri geliştirmek de YRP’nin öncelikleri arasındadır.[25] Dış politika alanında, YRP, gerçekçi ve ütopik davranmayan çizgide ama önceliklerini Müslüman devletler olarak belirleyen bir yapıdadır. Partinin İran yakınlığı ve İsrail karşıtlığı da ortadadır. D-8 vizyonu ise, kuşkusuz yaratıcı bir girişim olmakla birlikte, günümüze kadar açıkçası pek geliştirilememiştir.

Ekonomi politikası konusunda ise, YRP, haram ve helal bilincine dayalı iş ahlakı, üretim odaklı “Adil Düzen” anlayışı, adaletli gelir dağılımı, haksız kazancın önlenmesi, faizle mücadele edilmesi ve faizsiz ekonomi modelinin hayata geçirilmesi, ithal ikamesi politikalarının öncelenmesi, Türk lirasının değerinde istikrarın sağlanması, İran gibi komşu ülkelerle ticarette yerel para birimlerinin kullanılması, israfla mücadele, ücretli kesimlerden alınan vergilerin kaldırılması, asgari ücret ve emekli maaşının yükseltilmesi ve geliri olmayan vatandaşlara devlet desteği gibi politikalar önermekte ve kamu girişimciliğini de reddetmemektedir. Ekonomi alanında, parti, sosyal demokrat partilere benzeyen bir çizgiyi savunmakta ve kamu girişimciliğini yeniden gündeme getirmektedir. Partinin faize kesin karşı duruşu ise, İslamcı dünya görüşünün bir yansıması olarak değerlendirilebilir.

Sonuç

Sonuç olarak, YRP, parti programı itibariyle sağ-İslamcı çizgide bir parti olmakla birlikte, partinin programında abartılı ve tehlikeli algılanabilecek bir öneri de yoktur. Ancak parti programında yer almayan bazı hususlar, zaman zaman YRP’li yetkililerce ifade edilmektedir ki, bu anlamda partinin İslamcı hedeflerinin olduğu ve Batı dünyasına çok da sıcak yaklaşmadığı bilinen bir gerçektir. Ancak zamanında Recep Tayyip Erdoğan ve AK Parti’nin de bu çizgide olduğu düşünülürse, YRP’nin de -Erdoğan sonrasında- yükselmesi halinde daha merkez bir sağ parti haline gelmesi gayet olasıdır.

Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ



[2] Resmi web sitesi için; https://yenidenrefahpartisi.org.tr/.

[3] Milli Görüş hareketinin önceki partileri şunlardır:

·        Milli Nizam Partisi/MNP (1970-1971),

·        Milli Selamet Partisi/MSP (1972-1981),

·        Refah Partisi/RP (1983-1998),

·        Fazilet Partisi/FP (1997-2001),

·        Saadet Partisi (2001-).