6 Mart 2024 Çarşamba

2024 Portekiz Parlamento Seçimleri


Giriş

1980’lerden beri Avrupa Birliği (AB) üyesi önemli bir Avrupa devleti olan Portekiz’de, yeni hükümeti belirlemek için 10 Mart 2024 tarihinde genel seçimler yapılacaktır. Son yıllarda genelde sosyalist yönetimlerce idare edilen ve bu açıdan solun güçlü olduğu Avrupa ülkelerinden birisi olarak sivrilen Portekiz’de, bu defa seçim öncesinde yapılan anketler, merkez sağın sandıktan zaferle çıkabileceğini ortaya koymaktadır. Üstelik, 2024 yılı Nisan ayında, ülkedeki demokratik düzenin yolunu açan Karanfil Devrimi’nin 50. yıldönümü kutlanacaktır. Bu nedenle, 2024 Portekiz genel seçimleri, analiz gerektiren önemli bir siyasal gelişme olarak öne çıkmaktadır. Bu bağlamda, bu yazıda Portekiz’in siyasi tarihine kısaca değindikten sonra, Portekiz hakkında bilgi sahibi olmamızı sağlayacak bazı verileri özetleyecek, daha sonra Portekiz siyasal sistemini özetleyecek ve son olarak 2024 genel seçimlerini analiz edeceğim.

Kısa Portekiz Siyasi Tarihi

Sömürgecilik tarihi açısından önemli bir ülke olan Portekiz, 1822 dolaylarında henüz monarşik rejim devam ederken ilk yazılı anayasasını yapmış, 20. yüzyıl başlarında, 5 Ekim 1910 tarihinde de bir halk devrimi ile Cumhuriyet rejimine geçiş sağlayarak, Birinci Cumhuriyetini kurmuştur. Ancak ülkede Birinci Dünya Savaşı sonrasında başlayan ekonomik sorunlar ve siyasi istikrarsızlık nedeniyle 1926 yılında askeri darbe ile Birinci Cumhuriyet dönemi görece kısa bir zaman içerisinde sona ererken, 1933-1974 döneminde, Portekiz’de, korporatizm esaslarına dayalı otoriter İkinci Cumhuriyet veya Yeni Devlet (Estado Novo) dönemi yaşanmıştır. Daha çok, 1932-1968 döneminde ülkenin Başbakanı olarak görev yapan António de Oliveira Salazar’la özdeşleşen bu dönemde, Portekiz, Katolisizm esaslarına dayalı koyu bir muhafazakârlık, aşırı milliyetçilik (faşizm) ve devletçi korporatist ekonomik model temelinde daha dışa kapalı ve otoriter bir rejim inşa etmiştir. Bu dönemde Avrupa bütünleşmesine henüz eklemlenemeyen Portekiz, buna karşın anti-komünist duruşu sayesinde Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ile yakın ilişkiler kurmuş ve 1949 yılında NATO’nun kurucu devletlerinden birisi olmayı başarmıştır. Bu süreçte, koloni yönetimlerini sürdürebilmek için Portekiz Sömürge Savaşları (1961-1974) adı verilen süreçte Afrika’da Angola, Mozambik ve Gine-Bissau gibi ülkelerde uyguladığı sert ve bağımsızlık karşıtı politikalarla meşruiyeti azalan Salazar’ın yaşlandığı dönemde ise, onun kurduğu İkinci Cumhuriyeti -1968-1974 döneminde Başbakanlık yapan- Marcelo Caetano devam ettirmiştir

António de Oliveira Salazar

25 Nisan 1974 tarihinde, sol görüşlü subaylar ve halkın katılımıyla Karanfil Devrimi (Revolução dos Cravos) adı verilen barışçıl bir sürecin ardından yeniden demokrasiye dönen Portekiz’de, bu tarihten itibaren demokratikleşme reformlarına ve Avrupa entegrasyonuna büyük önem verilmiş ve ülke, 1986 yılında bugünkü AB’nin öncüsü olan Avrupa Ekonomik Topluluğu-AET’ye tam üye -İspanya ile birlikte- olmuştur. Bu bağlamda, Portekiz ile İspanya’nın 20. yüzyıl tarihleri oldukça benzer olmuş ve her iki ülke de görece uzun otoriter yönetimlerin ardından (İspanya’daki Francisco Franco rejimi) diğer Batı Avrupa ülkeleri gibi demokratik ve sivil yönetimler inşa edilmeye başlanmıştır. Günümüzde, Portekiz’de halen 1974’te başlayan Üçüncü Cumhuriyet rejiminin devam ettiği kabul edilmektedir. Bu rejimin anayasası ise 1976 yılında kabul edilmiştir.

Karanfil Devrimi (1974)

1974’ten itibaren Portekiz’de yapılan demokratik genel seçimler sonucunda genelde merkez sol ve merkez sağ eğilimli siyasetçiler üstünlük sağlamış ve ülkenin hem Başbakan, hem de Cumhurbaşkanları, neredeyse her seferinde solcu Sosyalist Parti mensubu veya merkez sağa yakın Sosyal Demokrat Parti siyasetçileri arasından seçilmiştir. Nitekim anayasal rejime geçilmesinin ardından Portekiz Sosyalist Partisi (PS) adına Başbakan seçilen Mário Soares (1976-1978) ile başlayan bu gelenek, ilerleyen yıllarda merkez/merkez sağ eğilimli Portekiz Sosyal Demokrat Partisi (PDS) lideri Francisco Sá Carneiro (1980-1980), yine PDS’li Francisco Pinto Balsemão (1981-1983), bir kez daha sosyalist (PS’li) Mário Soares (1983-1985), PDS’li Aníbal Cavaco Silva (1985-1995), şimdilerde Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreteri olarak görev yapan sosyalist António Guterres (1995-2002), PDS’li liderler José Manuel Barroso (2002-2004) ile Pedro Santana Lopes (2004-2005), sosyalist José Sócrates (2005-2011), PDS’li Pedro Passos Coelho (2011-2015) ve sosyalist António Costa (2015-2024) devam etmiştir. 1976’dan itibaren ülkede Cumhurbaşkanlığı makamı için de demokratik seçimler düzenli olarak yapılırken, bu seçimleri ilk olarak devrim kahramanlarından asker kökenli António Ramalho Eanes (1976-1981, 1981-1986), daha sonra ise Portekiz Sosyalist Partisi (PS) adayları kazanmış ve bu süreçte Mário Soares (1986-1991, 1991-1995) ve Jorge Sampaio (1996-2001, 2001-2006) gibi sol görüşlü Başbakanlar görev yapmıştır. 2006’dan beri ise, merkez sağa yakın olan Portekiz Sosyal Demokrat Partisi (PDS) sosyalistlere üstünlük sağlamış ve Aníbal Cavaco Silva (2006-2011, 2011-2016) ve Marcelo Rebelo de Sousa (2016-2021, 2021-) gibi Cumhurbaşkanları ülkede işbaşı yapmışlardır. Bu anlamda, Portekiz, dünyada sol siyasetin sağ siyasetle eşit düzeyde rekabet edebildiği az sayıdaki ülkeden birisidir.

Başbakanlığı döneminde genç António Guterres

Portekiz Hakkında Bazı Veriler

Avrupa’nın güneybatısında İber Yarımadası üzerinde bulunan ve Avrupa kıtasının en batısındaki ülke olarak bilinen Portekiz, kuzeyden ve doğudan İspanya ile, güneyden ve batıdan ise Atlas Okyanusu ile çevrilidir. Atlas Okyanusu’nun kuzey yarım küredeki bölümünde bulunan Azorlar ve Madeira takımadaları da -özerk yönetimleriyle birlikte- Portekiz’in birer parçasıdır. Yüzölçümü 92.212 kilometrekare ile görece küçük olan (dünyada 109. sırada) Portekiz, 10,5 milyonluk toplam nüfusuyla dünyada 89. en kalabalık devlet durumundadır. Başkenti Lizbon olan Portekiz, yüzde 80’e yakın Katolik nüfusuyla[1], Katolisizmin laikleşmiş yorumunun ağır bastığı bir ülkedir. Portekiz’de resmi dil Portekizce olup, Mirand dili veya Mirandaca da yerel bir resmi dil olarak devlet katında ve anayasal düzende kabul görmüştür. Portekiz nüfusunun yüzde 95’ini Portekizliler oluştururken, Afrika, Asya, Güney Amerika gibi ülkelerden göçmüş yüzde 5’lik bir nüfus da ülke içerisinde yaşamaktadır.[2]

Portekiz haritası

Portekiz, 277 milyon dolarlık toplam ekonomik büyüklüğüyle (GDP), dünyada ekonomisi en gelişmiş 50. devlet durumundadır. Portekiz, yaklaşık yıllık 27.000 dolarlık kişi başına düşer gelirle ise, dünya sıralamasında 41.liği elde etmiştir. Bu anlamda, ekonomisi gelişmiş bir ülke olan Portekiz, en zengin ve gelişmiş Avrupalı ülkeler liginde ise değildir. Portekiz’in ekonomik gelişimi ve üstün performansı, -İspanya’ya benzer şekilde- ülkenin AB üyesi olduktan sonra yaptığı reformlarla mümkün olabilmiştir. Portekiz, BM’nin hazırladığı İnsani Gelişmişlik Endeksi’nde de 38. sırada yer almakta[3] ve iyi bir performans göstermektedir. Günümüzde BM Genel Sekreteri Guterres ile birlikte en çok tanınan Portekizli ise ünlü futbolcu Cristiano Ronaldo’dur.

Portekiz Siyasal Sistemi

Üniter yarı-Başkanlık sistemi esaslarına göre kurgulan Portekiz Üçüncü Cumhuriyet rejiminde, iki turlu seçim sonucunda yüzde 50+1 oyla 5 yıllığına ve 2 dönem seçilebilen Cumhurbaşkanı[4], ülkedeki en yüksek siyasi makam ve silahlı kuvvetlerin Başkomutanı olmakla birlikte, yürütme konusunda asıl yetki makamı Başbakanlıktır. Cumhurbaşkanı’nın yasama konusunda da ciddi bir yetkisi bulunmamaktadır. Bu anlamda, Portekiz, Fransa gibi Cumhurbaşkanı’nın üstte olduğu bir yarı-Başkanlık sistemine sahip değildir ve Portekiz’in siyasal sistemi parlamenter sisteme daha yakındır.

Portekiz’in mevcut Cumhurbaşkanı Marcelo Rebelo de Sousa

Cumhurbaşkanı tarafından seçim sonuçlarına uygun olarak atanan ve gerekirse görevden alınabilen Başbakan ise, genel seçimler sonucunda ortaya çıkan parlamento aritmetiğine göre güvenoyu alarak görevine başlamaktadır. Başbakan için dönem süresi olmamakla birlikte, 2023 yılı sonlarında adı bir yolsuzluk skandalına karışan ülkenin 13. Başbakanı ve 3 dönem üst üste seçilen sosyalist António Costa, sonraki seçimde aday olmayacaktır.[5] Bu bağlamda, yıllardır solun hüküm sürdüğü Portekiz’de, Karanfil Devrimi’nin 50. yıldönümünde merkez sağın yeniden iktidara gelme ihtimalinin belirmesi, 2024 genel seçimlerini oldukça ilginç, hatta belki de tarihi kılmaktadır.

Yasamadan sorumlu Portekiz Cumhuriyet Meclisi (Assembleia da República) ise, 230 üyeli tek kamaralı bir halk meclisidir.[6] Nispi temsil seçim sistemi uygulanan ve oyların D’Hondt yöntemiyle sayıldığı Portekiz’de, görev süresi sona eren mecliste 120 sandalye ile birinci durumdaki parti PS (Portekiz Sosyalist Partisi) idi. İkinci büyük parti/grup ise 75 milletvekilliği olan merkez sağ eğilimli PDS (Portekiz Sosyal Demokrat Partisi) idi.

2024 Genel Seçimleri Analizi

Başbakan Costa’nın adının karıştığı skandalla yıpranan Portekiz Sosyalist Partisi-PS, bu defa seçimlere ekonomist olan 1977 doğumlu genç lideri Pedro Nuno Santos önderliğinde girmektedir. 2015-2019 döneminde Parlamento İşlerinden Sorumlu Devlet Bakanı olarak görev yapan Santos, 2019-2023 döneminde ise Altyapı ve Konut Bakanlığı görevini üstlenmiş deneyimli ve popüler bir isimdir. 2023 yılı Aralık ayında Costa’nın yerine partisinin yeni Genel Başkanı seçilen Santos, sosyalist gelenekten yetişmiş parlak bir isim olmasına karşın, bu seçimde partisini zafere taşıma ihtimali yüksek değildir. Mart ayı başında yapılan güncel anketlere göre, Santos ve PS’nin bu seçimde kararsızlar dağıtılmadan yüzde 22 civarında oy alabileceği görülmektedir ki, kararsızlar dağıtılınca bu oran muhtemelen yüzde 30 civarlarına yükselecek olsa da, PS’nin seçim sonucunda iktidarı kaybetmesi beklenmektedir.[7]

Pedro Nuno Santos

PS’nin aksine, Temmuz 2022’den beri ana muhalefet lideri ve PDS Genel Başkanı olarak sivrilen 1973 doğumlu Luís Montenegro, yıllar sonra ve üç dönem sosyalist iktidarın ardından, bu seçimde partisini ve merkez sağı iktidara taşıyabilecek güçlü bir aday profili sergilemektedir. 2002-2018 döneminde partisi adına milletvekilliği ve 2011-2017 döneminde PDS Parlamento Grubu Başkanlığı yapan Montenegro, TAP Air Portugal’ın özelleştirilmesini savunarak seçim öncesinde liberallere de göz kırpmaktadır.[8] Güncel anketlere göre, PSD ve Montenegro’nun bu seçimde yüzde 30’un üzerinde yüksek bir oya ulaşması ve sandıktan birinci parti olarak çıkarak ve bir tür koalisyon hükümeti kurarak iktidara gelmesi olasıdır.[9] PSD’yi bu seçimde güçlü kılan faktör ise, PS ve önceki Başbakan Costa’nın yolsuzluklarla anılması ve yolsuzluk olgusunun seçim öncesinde ülkedeki ana siyasi gündem maddesi olmasıdır.[10]

Luís Montenegro

Ülkede çıkışta olan bir diğer siyasi parti ise, 2019 yılında André Ventura tarafından kurulan aşırı sağ çizgideki Chega! (Yeter!) adlı siyasi partidir. Avrupa Parlamentosu içerisinde de aşırı sağcı Kimlik ve Demokrasi Partisi (ID) grubunda yer alan ve İspanya’daki aşırı sağcı Vox partisi ile kardeş parti durumundaki[11] Chega!, anketlerde göre bu seçimde yüzde 13’ün üzerinde oy alarak[12], -ki The Guardian için bu konuda bir makale yazan John Henley, yüzde 18’e kadar çıkabileceklerini yazmıştır[13]- koalisyon formülleri için kilit partilerden birisi haline gelebilir. Ülkedeki diğer partilerin (liberal çizgideki Liberal Girişim-IL, komünist Portekiz Komünist Partisi-PCP ve eko-sosyalist Sol Blok-BE) ise yüksek oy oranlarına ulaşması beklenmemektedir.

André Ventura

Seçim sonucunda ortaya çıkabilecek koalisyon formüllerine bakılacak olursa, merkez sağ PSD’nin aşırı sağcı Chega! ile koalisyona sıcak bakmadığı bilinmektedir. Bu nedenle, sandıktan birinci çıkması muhtemel merkez sağ çizgide PSD, Rui Rocha liderliğindeki merkez-liberal çizgideki IL (Liberal Girişim) partisi ile dışarıdan destekli bir koalisyon hükümeti kurmayı deneyebilir. PS ise, meclis aritmetiği izin verir ve PSD hükümeti kuramazsa, Paulo Raimundo liderliğindeki PCP ve Mariana Mortágua liderliğindeki BE ile sol-aşırı sol ittifakını kurarak bir kez daha iktidara gelebilir.

Sonuç

Sonuç olarak, Karanfil Devrimi’nin 50. yıldönümü yaklaşırken, Avrupa’da solun kalelerinden Portekiz’de işler solcular için pek de iyi gitmemektedir. Bunun sebebi ise, kuşkusuz, dünya genelinde sol siyasetin düşüşe geçmesi olarak belirtilebilir. Ancak İspanya’da Pedro Sanchez ve PSOE’nin başarısı düşünüldüğünde, Portekiz’de PS’nin performansı elbette tartışmaya açıktır.

Kapak fotoğrafı: (soldan sağa: Mariana Mortagua, Luis Montenegro, Andre Ventura ve Pedro Nuno)[14]

Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ

 

KAYNAKÇA

DİPNOTLAR

[1] World Factbook, “Portugal”, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/portugal/.

[2] A.g.e.

[3] UNDP Human Development Reports, “Human Development Insights”, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://hdr.undp.org/data-center/country-insights#/ranks.

[4] Euronews (2016), “The Portuguese presidental election guide”, 20.01.2016, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.euronews.com/2016/01/20/the-portuguese-presidental-election-guide.

[5] John Henley (2024), “Portugal election: who are the key players and what is at stake?”, The Guardian, 29.02.2024, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.theguardian.com/world/2024/feb/29/portugal-election-who-are-the-key-players-and-what-is-at-stake.

[6] Assembleia da República, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.parlamento.pt/sites/EN.

[7] CNN Portugal (2024), “Tracking Poll: AD afasta-se do PS com o melhor resultado em 11 dias”, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://cnnportugal.iol.pt/tracking-poll/trackingpoll24/tracking-poll-ad-afasta-se-do-ps-com-o-melhor-resultado-em-11-dias/20240305/65e76768d34e8d13c9b87b09.

[8] Sergio Goncalves & Andrei Khalip (2023), “Portugal's Social Democratic Party contender for PM wants full privatisation of airline TAP”, Reuters, 05.12.2023, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.reuters.com/business/aerospace-defense/portugals-social-democratic-party-contender-pm-wants-full-privatisation-airline-2023-12-05/.

[9] CNN Portugal (2024), “Tracking Poll: AD afasta-se do PS com o melhor resultado em 11 dias”, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://cnnportugal.iol.pt/tracking-poll/trackingpoll24/tracking-poll-ad-afasta-se-do-ps-com-o-melhor-resultado-em-11-dias/20240305/65e76768d34e8d13c9b87b09.

[10] John Henley (2024), “Portugal election: who are the key players and what is at stake?”, The Guardian, 29.02.2024, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.theguardian.com/world/2024/feb/29/portugal-election-who-are-the-key-players-and-what-is-at-stake.

[11] Portugal.com (2024), “Guide to Portugal’s 2024 Elections”, 04.03.2024, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.portugal.com/history-and-culture/guide-to-portugals-2024-elections/.

[12] CNN Portugal (2024), “Tracking Poll: AD afasta-se do PS com o melhor resultado em 11 dias”, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://cnnportugal.iol.pt/tracking-poll/trackingpoll24/tracking-poll-ad-afasta-se-do-ps-com-o-melhor-resultado-em-11-dias/20240305/65e76768d34e8d13c9b87b09.

[13] John Henley (2024), “Portugal election: who are the key players and what is at stake?”, The Guardian, 29.02.2024, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.theguardian.com/world/2024/feb/29/portugal-election-who-are-the-key-players-and-what-is-at-stake.

[14] John Henley (2024), “Portugal election: who are the key players and what is at stake?”, The Guardian, 29.02.2024, Erişim Tarihi: 06.03.2024, Erişim Adresi: https://www.theguardian.com/world/2024/feb/29/portugal-election-who-are-the-key-players-and-what-is-at-stake.


Gönderen zaman:

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Kaydol: Kayıt Yorumları (Atom)