Dr. Ozan Örmeci made an interview with Dr. Matthew Weiss from the College of Southern Nevada on April 30, 2021 on recent developments about Turkish-American relations. You can watch this interview from the video below.
30 Nisan 2021 Cuma
27 Nisan 2021 Salı
Doç. Dr. Ozan Örmeci'den Yeni Konferans: "Türkiye-AB İlişkilerinde Mevcut Durum: Gelecek İçin Neler Yapılmalı?"
İstanbul Kent Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi bölümü öğretim üyesi ve Uluslararası Politika Akademisi (UPA) Kurucu Genel Koordinatörü Doç. Dr. Ozan Örmeci, 27 Nisan 2021 tarihinde Aydın Adnan Menderes Üniversitesi'nde düzenlenen konferansta "Türkiye-AB İlişkilerinde Mevcut Durum: Gelecek İçin Neler Yapılmalı?" başlıklı bir sunum yaptı. Aşağıdaki bağlantılardan sunumun metnine ve konferanstan bazı görsellere ulaşabiliesiniz.
Konferans kaydı
Fotoğraflar;
26 Nisan 2021 Pazartesi
Yeni Konferans: "Uluslararası Hukuk ve Uluslararası İlişkiler Işığında Sözde Ermeni Soykırım İddiaları ve Biden'ın Açıklamaları"
İstanbul Kent Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi bölümü öğretim üyesi ve Uluslararası Politika Akademisi (UPA) Kurucu Genel Koordinatörü Doç. Dr. Ozan Örmeci, 26 Nisan 2021 tarihinde Lex Metis'in düzenlediği "Uluslararası Hukuk ve Uluslararası İlişkiler Işığında Sözde Ermeni Soykırım İddiaları ve Biden'ın Açıklamaları" başlıklı konferansta Türk-Amerikan ilişkilerinde Joe Biden döneminde yaşanan "Ermeni Soykırımı" krizini değerlendirdi. Aşağıda bu konferansta yapılan sunumu bulabilirsiniz.
23 Nisan 2021 Cuma
Turkish-American Relations in a Severe Crisis
Introduction
Turkish-American relations are in a severe crisis in recent months after
the implementation of CAATSA sanctions by April 2021[1]
and the 46th United States (U.S.) President Joe Biden’s decision not
to call Turkish President Recep Tayyip Erdoğan in his first 90 days in the
office. The problems in bilateral relations are numerous; but the real problem
is that there is no communication between two states anymore unlike the Donald
Trump Presidency (2017-2021), during which President Erdoğan was one of the
most popular interlocutors in terms of White House callings. Although President
Biden, as a more traditional and veteran Democratic politician, prefers to
conduct bilateral relations via institutions (e.g. the relationship between the
U.S. Department of State and the Turkish Ministry of Foreign Affairs), it is
highly questionable whether the institutions are communicating with each other
as well in recent months. Thus, it will not be wrong to claim that Turkish-American
relations are in a severe crisis. In this piece, I am going to analyze main
problems in terms of Turkish-American relations.
Biden Administration is losing Turkish people
President Biden, starting from the early days of his presidential
campaign made it clear that he will not support President Erdoğan’s
authoritarian policies and Turkey’s downward trend in terms of democracy and
human rights. In a meeting with the editors of the New York Times in December 2019, he openly stated that he will
support the opposition leaders in Turkey and he will try to change Erdoğan by using
democratic means instead of military coups.[2]
Considering Turkey’s democratic regression and economic problems in recent
years, I think President Biden’s stance is understandable for all democrats and
oppositional voices in Turkey. However, since state to state relations cannot
be reduced to -even- Presidents’ personal choices, I think President Biden and
his team made a mistake by not calling Erdoğan for too long. Although White
House spokesperson Jen Psaki explained the situation with Biden’s busy agenda
and spoke hopeful about a call in the near future[3],
this does not change the fact that Turkish people are offended by Biden’s negligence
and anti-Americanism in Turkey began to rise once again.
Anti-Americanism in Turkey
Anti-Americanism has a long history in Turkey similar to many other American allies (e.g. France, Germany, Japan etc.). The first wave of anti-Americanization in Turkey took place in the 1960s and the 1970s. The Turkish left and particularly the Turkish extreme left in the 1960s and the 1970s was very influential in disseminating anti-American ideas by using American aggression in Vietnam and the U.S. control over Turkish politics as valid arguments to challenge Turkey's alliance with Washington. During these years, the U.S. was seen as the main responsible for the domestic political developments in Turkey including the military coups etc. Between 1975 and 1978, bilateral relations had the worst crisis when -as a reaction to American arms embargo on Ankara after Turkey’s Cyprus Peace Operation in 1974- then-Turkish Prime Minister Süleyman Demirel closed all American military bases in Turkey and expelled American soldiers and diplomats. Although the U.S. lifted the embargo in 1978, American military bases in Turkey stayed closed until the 1980 military coup.[4]
The second wave of anti-Americanization came in the 2000s and in 2003, another
peak was reached. After Turkish Parliament’s inability to pass a resolution to
deploy American troops in the southeastern Turkey to initiate the Iraqi War on
March 1, 2003, Turkish soldiers working in Sulaimaniya, Iraq were captured by
American soldiers on July 4, 2003 and taken away with hoods placed on their
heads as they were terrorists. The event known as the “Hood Incident” or “Hood Event”
rapidly boomed anti-Americanism in Turkey[5]
and between 2003 and 2007; Turkish-American relations had another troubled
period during George W. Bush presidency. Only after Barack Obama’s special
efforts during his first term, a normalization process began in
Turkish-American relations due to this disastrous event.
The third wave of anti-Americanization started in fact immediately after
the failed coup attempt in Turkey on July 15, 2016. The coup plot is widely believed
to be organized by the Muslim cleric Fethullah Gülen and his supporters. Since
Gülen has been residing in the U.S. starting from the late 1990s, the U.S. has also been
pointed out in Turkey as the main responsible of the coup attempt. Turkish Minister
of Interior Affairs Süleyman Soylu for instance claims that the U.S. is behind
this coup attempt.[6] The coup
attempt not only disrupted the normal flow of democratic political life in
Turkey, it also made President Erdoğan depressed due to some soldiers’ attempts
towards his life.[7]
President Erdoğan, as a typical strong right-wing leader, has been trying to
get revenge since the coup attempt in 2016 and that is why, he has been suppressing
all the opposition. With Turkey’s decision to buy S-400 air missile defence
system from Russia and American decision to remove Turkey out of the F-35 fighter
jets program[8], the
third wave of anti-Americanism in Turkey began to accelerate once again recently. That is why;
President Biden not calling Erdoğan also is not a clever decision for those
who want to repair Transatlantic relations in Turkey.
Deconstructing Problems
There are numerous problems in Turkish-American relations. But some of
these problems are more vital and their effects could be much more dangerous
for the future of Turkish-American alliance.
For me, the most important problem is the S-400 disagreement between two
countries. S-400 problem is crucial; because it does create serious additional problems
in terms of Turkish-American cooperation in the defence industry. For instance,
Turkey was recently removed from the F-35 program due to its S-400 choice.
Moreover, the U.S. has recently begun to implement CAATSA sanctions that are
targeting Turkey’s Presidency of Defence Industries (SSB). If the crisis cannot
be solved quickly, I am afraid Turkey might decide to buy the second S-400
system from Russia[9] soon and
maybe even new warrior jets from Moscow (SU-57s) in the coming years.[10]
Thus, this crisis has the potential to create a deep fracture in NATO and to
empower Russia at the expense of NATO. While Turkish statesmen defend
this purchase with the American reluctance to sell Patriot system[11],
Turkish authorities also point out that Turkey made the purchase from Russia few
months before CAATSA law was ratified in 2017. That is why; Turkish position seems solid and rightful in case this disagreement
goes to international arbitration. American statesmen and authorities on the
other hand underline that S-400 system is dangerous for the F-35s because the
system might steal important information that could create security risks for
NATO allies.[12] In
order to solve the problem, Turkish Minister of Defence Hulusi Akar recently
offered the “Crete model”.[13]
This constructive offer is inspired by the Greek purchase of Russian made S-300
system in the recent past and it allows American military personnel to monitor
and check the activities of the S-400 system in Turkey. However, this offer
was rejected by the American side. Since the strongest aspect of
Turkish-American alliance is NATO partnership and cooperation in the defence
industry, in case this crisis cannot be solved quickly, Turkish-American
relations could plumb new depths soon.
The second most important problem is related to two countries’ different
policies towards Syria and Kurds. While the U.S. has been supplying arms to
PYD/YPG, Syrian branch of PKK, Turkey has been supporting the moderate Sunni
opposition against the Assad regime in Syria. Although then-U.S. Secretary of
Defence James Mattis pledged support to Turkey and explained the U.S. aid to
PYD/YPG as a tactical move against ISIS[14],
the U.S. support to SDF continues eventhough
ISIS is completely destroyed in Syria (with the successful military operations made by
the Turkish Armed Forces). Thus, Ankara perceives American position in Syria as
an effort to contain itself with empowering PKK branches. This problem has also
a great potential to disrupt bilateral relations because there is a general consensus
in Turkish politics about the barbaric deeds of PKK. It is also strange to observe that the American side does not even make any efforts anymore to moderate Turkey and its Kurdish allies to reduce Turkish anger.
The third most important problem seems to be Turkey’s ineffectiveness in
the U.S. domestic politics in recent years. Once hailed as one of the best
American allies, nowadays it is hard to find a pro-Turkey person in Washington
D.C. according to Turkish journalists and academics residing in the U.S. Of
course, this did not happen in one day; Turkey began to lose its support in the
U.S. Congress by alienating Israel and the Jewish lobby or the Israeli lobby
since 2010 and also the Gülen movement’s support since 2013. Gülen movement -after
the failed coup attempt in 2016- is now treated as the FETÖ terrorist
organization in Turkey while in the U.S. they are organizing “Stop Erdoğan” campaigns.[15]
So, without having support in the Congress, it might be very difficult for
Turkey to change American decision on CAATSA sanctions. Jewish/Israel lobby and
Gülenists might even encourage President Biden to call the 1915 Armenian
deportation in the Ottoman State during the First World War as genocide for the
first time tomorrow. If this happens, I think this will be another major
problem in bilateral relations. That is why; I hope President Biden and his
team will act more cautiously for not losing Turkey completely.
The fourth most important problem is Russia. Russian leader Vladimir
Putin has been cleverly using Turkish-American disagreements in order to
destabilize the NATO and the Western world in general. Although Turkey has been
making a courageous and legitimate challenge to Russia in Syria, Libya, Karabakh, and Ukraine
on the basis of international law, Turkey’s Western allies (e.g. France,
Germany etc.) and especially the U.S. do not support and give enough credit to
Turkish efforts. NATO and the U.S. stayed also very quiet during the
Turkish-Russian jet crisis in 2015 and this made Ankara believe that it cannot
completely trust NATO and its Western allies anymore. So, if President Biden
and his team continue to treat Turkey like this, I think Russia might take the
lead even in the Turkish domestic politics in the near future. Turkey’s natural
gas dependency on Russia and Russian aspiration to establish strategic
relations with Turkey[16]
are also positive factors that encourage Turkish statesmen to accept Moscow as a reliable partner rather than a hostile state.
Conclusion
To conclude, I think we might still have chance to restore
Turkish-American alliance in case some good steps are taken by Washington.
First of all, President Biden should not call 1915 Events as genocide tomorrow in
order not to offend Turkish people as well as Azerbaijani people. What happened
in 1915 was a great tragedy, but American people and politicians do not have right
to judge events in the history as they are judges at Nuremberg Trials. Moreover,
a disastrous deportation in a collapsing Empire does not mean that the aim of
Ottoman-Turkish rulers was to destroy all Armenians. It should not be forgotten
that, the Ottoman Army lost almost 100,000 Turkish-Muslim soldiers in Sarıkamış
in 1915, due to freezing weather and incautious planning. This should give us
an idea about the conditions in which Armenian deportation took place. Secondly,
President Biden should call President Erdoğan and should reestablish the confidence
between Washington and Ankara. Great leaders are the ones who are able to
control and direct other leaders eventhough they might not like them.
So, since Biden’s choice of not calling Erdoğan is only empowering American enemies
in Turkey, this is not a wise decision. Thirdly, two countries should restart working
on a roadmap in Syria. The U.S. should adopt a more constructive position in Syria by engaging with Russia, Iran, and Turkey as well to solve the almost 10 years old civil war. This could be the beginning of a new era in Turkish-American relations in 2021 or in 2022. Otherwise, I think Turkey’s pro-Russian tendency will further accelerate in the coming years.
Assoc. Prof. Ozan ÖRMECİ
[1] https://www.dailysabah.com/politics/diplomacy/us-sanctions-on-turkish-officials-over-s-400s-come-into-force.
[3] See; https://bianet.org/english/world/240424-white-house-spokesperson-explains-why-biden-hasn-t-had-a-phone-call-with-erdogan-yet.
[4] İncirlik Airbase in Adana stayed
open during 1975 and 1980 but only for the NATO operations. See; https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/yalcin-bayer/demirel-usleri-neden-kapatti-40922829.
[8] https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/son-dakika-abd-turkiyeyi-f-35-programindan-cikardigini-resmen-duyurdu-1829988.
[9] https://www.dw.com/tr/rusya-ikinci-s-400-anla%C5%9Fmas%C4%B1-i%C3%A7in-ankaran%C4%B1n-karar%C4%B1n%C4%B1-bekliyor/a-55844396.
[10] https://tr.euronews.com/2021/03/12/rusya-dan-su-35-su-57-ac-klamas-turkiye-ye-teknik-bilgi-verdik-sat-s-gorusmesine-haz-r-z.
[11] Even the previous U.S. President
Donald Trump found Turkey in a more righteous position in this crisis. See; https://www.diken.com.tr/turkiye-obama-doneminde-patrioti-neden-alamadi-ve-s-400e-yoneldi/.
[13] https://www.dailysabah.com/politics/diplomacy/turkey-to-open-crete-model-negotiations-for-use-of-s-400.
[16] Other than strategic S-400 sale,
Russia is also about to conclude Turkey’s first nuclear plant in Akkuyu, Mersin.
16 Nisan 2021 Cuma
Doç. Dr. Ozan Örmeci, Türk-Amerikan İlişkilerindeki Güncel Gelişmeleri Fatin Dağıstanlı'nın Programında Değerlendirdi
İstanbul Kent Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi bölümü öğretim üyesi ve Uluslararası Politika Akademisi (UPA) Kurucu Genel Koordinatörü Doç. Dr. Ozan Örmeci, Türk-Amerikan ilişkilerindeki güncel gelişmeleri, 16 Nisan 2021 tarihinde gazeteci Fatin Dağıstanlı'nın Youtube kanalında yayınlanan programda yorumladı. Aşağıdaki linkten bu programı izleyebilirsiniz.
10 Nisan 2021 Cumartesi
Eski Dostun Düşmanlığı: Rusya-Ukrayna İlişkilerinin Dünü ve Bugünü
Giriş
Ruslar ve Ukraynalıların birçoğunun aynı dili konuşmaları ve benzer bir kültüre, dini inanca, ortak bir tarihsel geçmişe sahip olmalarına rağmen son yıllarda aralarında patlak veren kriz, dünya siyasi gündeminin son yıllarda daime en ön sıralarında yer almaktadır. Bu yazıda, Rusya-Ukrayna ilişkilerine dair tarihsel süreçte kısa bir değerlendirme yaparak, güncel gelişmeler konusunda okurlarımızı bilgilendirmeye çalışacağız.
Rusya vs. Ukrayna: Tarihsel Süreçte İlişkilere Kısa Bir Bakış
Ruslar ve Ukraynalılar arasındaki ortak tarihin kökenleri Ukrayna’nın başkenti Kiev’e uzanmaktadır. Kiev Knezliği’nin başkentli olan Kiev, Rus tarihi açısından çok önemli bir merkezdir. Ruslar ve Ukraynalılar, bu noktada Kievskaya Rus’u kendi tarihlerinin bir parçası olarak görmüş ve her iki ülkedeki milliyetçiler de bu devletin kendilerine ait olduğunu iddia etmişlerdir. 882 yılı ile 12. yüzyıl ortaları arasında hüküm sürmüş olan Kiev Knezliği, Belarus (Beyaz Rusya), Rusya ve Ukrayna’nın atası olan devlet kabul edilmektedir. Bu anlamda, her üç devletin de kökenleri aynı devlete ve Kiev’e dayanmaktadır. İki devlet ve toplum arasında ortak tarih ve kökene dayalı olarak başlayan ve daha 9. yüzyıl sonunda başlayan “kültürleşme” (acculturation) süreci, Ortodoks Hıristiyan dini inancı, Slavlık, Slavik dillerin yakınlığı ve benzer yaşam tarzları gibi sosyolojik olgular temeliyle yüzyıllar içerisinde iyice ilerlemiş ve Ukraynalılar ve Ruslar birbirlerine daima yakın milletler olmuşlardır.
Holodomor kurbanları günümüzde bile anılmaya devam ediyor
Buna karşın, Ukrayna tarihinde Rusya kaynaklı olarak yaşanan felaketler de bulunmakta ve bunlar da adeta “seçilmiş travma“lar olarak günümüzdeki Rus-Ukrayna ilişkilerini olumsuz yönde etkilemektedir. Öncelikle, Stalin döneminde SSCB’nin acımasız ve hatalı politikaları nedeniyle 1932-1933 döneminde Ukrayna’da yaşanan ve 8 milyon civarında kişinin ölümüne neden olan açlık felaketi “Holodomor”, bugün de etkileri hissedilen büyük bir travma ve önemli bir anti-Rusya duygusal yönelim kaynağıdır. Bu olay neticesinde milyonları aşan kitlesel ölümler gerçekleşmiş ve Ukrayna Devleti, ilerleyen süreçte bu olayların Sovyetler Birliği’nin Ukrayna halkına karşı uyguladığı bir “soykırım” olduğunu savunmaya başlamıştır. Ardından Sovyetlerin çöküşü ile beraber yükselişe geçen milliyetçilik dalgası neticesinde, Ukrayna, 24 Ağustos 1991 tarihinde Sovyetler Birliği’nden ayrılmış ve bağımsızlığını kazanmıştır.
Ukrayna, SSCB’den bağımsızlığını 1991’de kazanmıştır
Bağımsızlık ilanı sonrasında, yeni kurulan Rusya Federasyonu ve Ukrayna devletleri arasında; (1) Sovyetlerden kalma nükleer silahların (başlıkların) nerede bulundurulacağına ve (2) Karadeniz Filosu’nun kime ait olduğuna dair çeşitli gerginlikler yaşanmaya başlamıştır. İlk ciddi sorun olan Sovyetlerden kalma nükleer başlıkların muhafazası konusunda, iki ülke arasında 1994 yılında Budapeşte Protokolü veya Budapeşte Memorandumu imzalanmıştır. Bu mutabakat anlaşmasıyla, o dönemde dünyanın ABD ve Rusya’dan sonraki üçüncü büyük nükleer gücü durumunda olan Ukrayna Devleti, ABD’den verilen 500 milyon dolarlık hibe ve Rusya’nın kendisine saldırmayacağına ve toprak bütünlüğüne saygı duyacağına dair verdiği teminat neticesinde, 5.000 civarında nükleer başlıktan vazgeçmiş ve nükleer güçten yoksun bir ülke haline gelmiştir.
Bill Clinton, Boris Yeltsin ve Leonid Kravçuk Budapeşte Memorandumu’nu imzalarken (1994)
Yaşanan ikinci gerginlik konusunda ise (Karadeniz Filosu’nun kontrolü), önce Ukrayna Parlamentosu Verhovnaya Rada (Ukrayna Yüksek Şurası) ve ardından dönemin Ukrayna Cumhurbaşkanı Leonik Kravçuk, filonun Ukrayna’nın kontrolüne geçmesi kararını onaylarken, dönemin Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin ise filonun Moskova’ya bağlı olduğunu öngören bir kararnameye imzasını atmıştır. İzleyen zamanlarda ise, filonun önce ortak yönetilmesi, sonra da paylaşılması noktasında karar birliğine varılmıştır. Ancak elbette bu paylaşım uzun sürmemiş ve Ukrayna bayraklı bir devriye gemisinin Odessa’ya gitmesi sonrası, taraflar, bu dönemde sıcak bir çatışmanın eşiğinden dönmüştür. Dalgalı sürecin durulmasıyla, iki ülkenin Devlet Başkanları Rus Karadeniz Filosu’nun 2017 yılına kadar Kırım’da kalmasını ve iki ülke arasında dostluk, işbirliği ve partnerlik öngören anlaşmayı 1997 yılında imzalamışlardır. Bu anlaşma ile birbirlerinin sınırlarını resmi olarak tanıyan iki ülke (bu anlamda Kırım’ın Ukrayna toprağı olduğu da tescil edilmiştir), 2008’de bu anlaşmayı 10 yıl daha uzatmışlardır. Dolayısıyla, Ukrayna, 1994 Budapeşte Protokolü ve 1997 Rusya-Ukrayna Dostluk Antlaşması’na dayalı olarak, toprak bütünlüğünü uluslararası hukuka göre garanti altına almış bir devlettir. Ukrayna’nın günümüzde Kırım konusundaki ısrarı da işte bu haklı dayanaklardan kaynaklanmaktadır.
Boris Yeltsin ve Leonid Kuçma 1997 Rusya-Ukrayna Dostluk Antlaşması’nı imzalarken
İki ülke arasında bu olayları müteakiben yaşanan önemli bir kriz, 2000 yılı içerisinde muhalif gazeteci Georgiy Gongadze’nin öldürülmesi olmuştur. Bu dönemde Rusya yanlısı Devlet Başkanı Leonid Kuçma’nın bazı ses kayıtlarının ortaya çıkması ise, Kuçma karşıtı halk protestolarının başlamasına ve Ukraynalıların Rusya yanlısı politikalara karşı bir kez daha sert tepki göstermelerine neden olmuştur. İki ülke arasında bir diğer önemli kriz ise 2001’de yaşanmıştır. Bu yıl içerisinde, Karadeniz üzerinde giden bir Rus yolcu uçağının düşürülmesi, söz konusu ülkeler arasındaki sıcak gerginliklere bir yenisini eklemiştir. Rus uçağının Ukrayna Ordusu’nun askeri tatbikatı sırasında S-200 roketiyle kazara vurulduğu açıklanmış olsa da, Ukrayna Devleti, resmi olarak bu olayın sorumluluğunu hiçbir zaman üstlenmemiştir.
Ukrayna’da bir döneme damga vuran iki lider: Rusya yanlısı Viktor Yanukoviç ve Batı yanlısı Viktor Yuşçenko
Bu olaylar ve yaşanan kitlesel protesto gösterileri neticesinde, 2002 yılındaki seçimlerde Ukrayna Komünist Partisi ilk kez % 20 oy ile birinciliği kaptırmış ve Batı yanlısı “Bizim Ukrayna” sloganına sahip olan Viktor Yuşçenko liderliğindeki blok seçimden zaferle çıkmış, ama Rusya yanlısı Viktor Yanukoviç’in Başbakanlığında bir hükümet kurulabilmiştir. 2004’e gelindiğinde ise, Devlet Başkanlığı seçimlerinde dönemin Başbakanı Viktor Yanukoviç’in karşısına, muhalif güçleri etrafına toplayan ve Batı’nın desteğini arkasına aldığı yorumları yapılan Viktor Yuşçenko aday olarak çıkmıştır. Seçimin ikinci turunda, Rusya yanlısı Yanukoviç % 49,4, Yuşçenko ise % 46,6 oy aldıktan sonra, uluslararası gözlemcilerin seçimlerde ciddi ihlaller olduğunu öne sürmesiyle birlikte, Yuşçenko, taraftarlarına soka çıkma çağrısı yapmış ve bu nedenle ülke içerisinde kitlesel eylemler gerçekleştirilmiştir. Yuşçenko’nun seçim kampanyasında turuncu rengi kullanmasından ötürü, bu olaylar, siyasi tarihte “Turuncu Devrim” olarak adlandırılmıştır. Bu süreçte dioksinle zehirlenen ve ölümden dönen ve yüzünde kalıcı yaralar oluşan Yuşçenko, mağdur imajını da kullanarak, yeniden yapılan seçimlerde % 51,9 oy alarak yeni Cumhurbaşkanı olmuştur.
Yuşçenko’nun zehirlenmesi olayı, Ukrayna’daki Rusya karşıtlığını daha da yükseltmişti
Başkanlığı ile birlikte Batı yanlısı politikalar izleyen Yuşçenko iktidarının ilk yılında, Ukrayna ile Rusya arasında bir doğalgaz krizi patlak vermiştir. Uzun süren müzakereler sonrasında, Ukrayna, Rus doğalgazının fiyatını iki kat arttıran anlaşmayı imzalamak zorunda kalmıştır. Ancak yaşanan ekonomik kriz neticesinde 2010 seçimlerinde Yuşçenko’nun oyları % 5,45’e kadar düşmüş ve seçim sonucunda Yuliya Timoşenko’yu mağlup eden Rusya yanlısı Viktor Yanukoviç, Ukrayna Devlet Başkanlığına gelmiştir. Bu tarihlerde, Yanukoviç, dönemin Rusya Devlet Başkanı Dmitriy Medvedev ile masaya oturmuş ve Karadeniz Filosu’nun Kırım’da bulunma süresini 2042’ye uzatan anlaşmayı imzalamıştır. Ukrayna’daki Rusya karşıtları ve milliyetçiler ise bu duruma büyük tepki göstermişlerdir. Yıllar içerisinde derinleşen Batı ve Rusya karşıtlarının Ukrayna’ya hâkim olma mücadelesi, Yanukoviç döneminde yeniden şiddetlenmiştir. Rusya yanlısı Yanukoviç’in 2013’te Ukrayna-AB Ortaklık Anlaşması’nı imzalamayı reddetmesi üzerine Kiev’de başlayan olaylar, kısa süre içerisinde silahlı çatışmalara dönüşmüş ve bu olaylar nedeniyle Yanukoviç ülkeyi terk ederken, Batı destekli muhalefet iktidara gelmiştir. Bu süreçte, Rusya ise, Ukrayna’da yaşananları bir tür “sivil darbe” olarak yorumlayarak, tepki olarak SSCB’de Nikita Kruşçev iktidarı zamanında Ukrayna’ya verilen (kimilerine göre Kruşçev, Ukraynalı karısına hediye olarak burayı Ukrayna’ya bırakmıştır) Kırım’ı ilhak etmiştir. Rusya, bu sürece demokratik bir nüve de katmak için, Rus tanklarının gölgesinde Kırım’da göstermelik bir referandum da düzenlemiş, ancak dünyada sadece bir avuç devlet (Küba, Nikaragua, Venezuela, Suriye, Afganistan, Kuzey Kore) Kırım ilhakını onaylamamıştır. Ukraynalı milliyetçiler ve Batı yanlıları ise, bu süreci bir “demokratik devrim” olarak değerlendirmiş, bu süreçte Rada’nın Yanukoviç’i azlettiğine (impeachment) vurgu yapmış ve Ukrayna’nın NATO ve AB’ye üye olması yönünde politikalar geliştirmeye başlamışlardır. ABD de, Demokrat Barack Obama-Joe Biden yönetimi önderliğinde, Ukrayna’ya bu süreçte ciddi siyasal ve ekonomik destek vermiştir. Keza AB de, Ukrayna halkının demokratik taleplerini desteklemiş ve Kırım ilhakı nedeniyle Rusya’ya ambargo uygulamaya başlamıştır. Bu olaylar nedeniyle Rusya ile Batı dünyasının ilişkileri kopma noktasına gelmiş ve Moskova 2014’ten sonra yönünü giderek Çin’le ilişkiler ve doğuya çevirmiştir.
Vladimir Putin, ilhak sonrası 2014’te Kırım’a ilk resmi ziyaretini yapıyor
Rusya, Ukrayna’nın kontrolünden çıkması ihtimaline karşı geliştirdiği sertlik politikasında Kırım ilhakı ile de yetinmemiştir. Olayların devamında, Rus nüfusun ve Rusya yanlılarının ağırlıkta olduğu ülkenin doğusundaki Donbass bölgesinde (Donetsk ve Lugansk şehirleri), büyük ölçüde Moskova destekli milis örgütlenmeleri ile Batı’nın desteklediği Kiev yönetimi arasında silahlı çatışmalar başgöstermiştir. Bölge, bu dönemde adeta kan gölüne dönerken, nüfusun büyük bir kısmı göç etmek zorunda kalmış ve şehirlerin altyapıları da büyük zarar görmüştür. Rusya destekli Donetsk ve Lugansk Halk Cumhuriyetleri ise, bu süreçte tek taraflı olarak Kiev’den bağımsızlıklarını ilan etmiştir. Bu şekilde, Putin, 2008 Rusya-Gürcistan Savaşı’nda olduğu gibi, Rusya’dan uzaklaşan ve Batı’ya yönelen “yakın çevre“sindeki bir ülkeyi daha cezalandırmayı amaçlamıştır.
Ukrayna haritasında Donetsk ve Luhansk Halk Cumhuriyetleri
İşte bu olaylar nedeniyle hep gerilimli olarak devam eden Ukrayna-Rusya ilişkileri, günümüzde de son derece gergin bir seyir izlemektedir. Ukrayna’nın yeni ve çok genç bir siyasetçi olan Cumhurbaşkanı Volodimir Zelenski, ülkesinin Batı yönelimini dengeli bir şekilde de olsa sürdürmekte ve Kırım ilhakı ve Donbass’taki gelişmeleri kesinlikle sineye çekmemektedir. Üstelik, Ukrayna’ya en yakın siyasetçi olarak bilinen Joe Biden’ın ABD Başkanı seçilmesiyle, bu konuda ABD’den gelebilecek destek konusunda Ukraynalı milliyetçilerin umutları artmıştır. Rus lider Vladimir Putin ise, yıllardır iktidarda olmasına karşın koltuğunu bırakmamakta ısrar etmekte ve Ukrayna konusunda da taviz verecek gibi durmamaktadır. Bu nedenle, şu son dönemde Ukrayna-Rusya cephesinde yaşananlar, çok tehlikeli bir tırmanışın öncü sinyalleri olabilir. Nitekim bizce, Ukrayna ile Rusya arasındaki yüksek gerilim, günümüzde artık bölgesel bir problemi aşmış; ABD, AB ve NATO’dan gelen tepkilerde birlikte, Üçüncü Dünya Savaşı’na dönüşme potansiyeli barındıran büyük bir küresel soruna dönüşmüştür. Bölgeye dış müdahalelerin gelebilme ihtimali -ki bu konuda Montrö Antlaşması Rusya ve bölge barışı için çok avantajlı bir husustur-, Moskova’nın tutumu, Baltık ülkelerinin pozisyonu ve Türkiye’nin Ukrayna ile savunma sanayisindeki yakın işbirliği ile birlikte düşünüldüğünde, olayların çok girift bir hâl aldığı yorumu yapılabilir. Amerikalı ünlü Siyaset Bilimci Samuel P. Huntington’ın Türkiye ile birlikte iki önemli “bölünük ülke/bölünmüş ülke“den (torn country) biri olarak işaret ettiği ve Batı ile Doğu arasında sıkışmış bir ülke olan Ukrayna, Türkiye’nin aksine NATO üyesi de olmadığı için, bu süreçte çok ciddi risklerle karşı karşıya gelebilir. Bu bağlamda, hem Rus, hem de Ukraynalı devlet adamlarına sağduyu dilemek bizlerin görevidir. Çünkü Türkiye, Batılı ve Doğulu bazı devletlerin aksine, başka milletlerin çatışmaları ve olumsuzluklar yaşamalarından mutlu olan bir devlet değildir ve ulu önder Mustafa Kemal Atatürk’ün söylediği gibi, “vatan savunması” dışında her zaman yurtta ve dünyada barışı desteklemektedir. Bu anlamda, Türk Dışişleri’nin mekik diplomasisi yöntemi ile iki ülke arasında arabuluculuk faaliyetleri gerçekleştirmesi de beklenebilir.
Dönemin ABD Başkan Yardımcısı Joe Biden Rada’da konuşma yaparken (2015)
Sonuç olarak, Ukrayna’daki gerginliklerin devam edeceğini öngörmek için kâhin olmaya gerek yoktur. Bu konuda, bizce bundan sonra 3 ihtimal söz konusu olacaktır. İlk olarak, çatışmaların daha da yoğunlaşmaması ve Ukrayna’daki Batı yanlısı Cumhurbaşkanı ve hükümetin bir sonraki seçime kadar ekonomik ve askeri açıdan ayakta kalabilmesi durumunda, Rusya, Kırım ve Doğu Ukrayna’dan kopardığı topraklarla yetinerek, Ukrayna’nın Batı kampına geçmesine göz yummak zorunda kalabilir. Nitekim NATO ile arasında daima bir tampon bölge (buffer zone) olmasını isteyen ve NATO’nun genişlemesinden rahatsız olan Moskova için, Doğu Ukrayna ve Kırım, bu yeterli güveni sağlayabilir. Bu durumda, Ukrayna’nın NATO üyeliği gerçek bir ihtimal haline gelebilir. Ancak kuşkusuz, AB üyeliği için Kiev’in önünde daha uzun bir yol olacaktır. Bu durum, Kırım ve Doğu Ukrayna’da güvenliği sağlayabildiği takdirde, Putin için de yeterli bir başarı olacak ve halk desteğini ayakta tutabilecektir.
Bir diğer (ikinci) ihtimal, uyguladığı politikalarla Ukrayna’da hükümeti zora düşürecek olan Moskova’nın, sonraki seçimde Rusya yanlısı bir Başkan ve hükümeti iktidara getirmesi olabilecektir. Ukrayna yakın tarihine bakıldığında, genelde bir Rusya yanlısı, bir Rusya karşıtı Başkan ve hükümet göreve gelmektedir. Ancak 2013’te yaşananlar, önceki dönemlere kıyasla çok daha keskin bir kopuşa işaret etmektedir. Yine de, böyle bir durum gerçekleşirse, Moskova, Kırım ilhakının bizce asla geri dönüşü olmasa da, Donetsk ve Luhansk Halk Cumhuriyetleri konusunda bazı tavizler vererek, kendi parçası ve Rus dünyasının (Russkiy Mir) önemli bir bileşeni olarak gördüğü Ukrayna’yı elinde tutmaya çalışabilir. Ancak 2013’ten beri yaşananlar nedeniyle, Ukrayna’daki Rusya karşıtlığı çok derinleşmiş ve kitleselleşmiştir. Bu nedenle, bu ihtimalin gerçekleşmesi de kolay değildir. ABD eski Dışişleri Bakanlarından Henry Kissinger’ın Kırım ilhakı döneminde yaptığı kriz öncesi döneme dönülmesi ve Ukrayna’nın Batı ile Rusya arasında tarafsız bir devlet olması önerisi de halen geçerlidir. Ancak böyle bir durumda bile, Moskova, Kırım konusunda taviz vermeyecek ve geri adım atmayacaktır.
Üçüncü ve son ihtimal ise, ABD’nin verdiği teminat ve desteğe güvenerek, Ukrayna’nın Rusya’ya karşı Doğu Ukrayna’daki olaylara tepki olarak giderek daha cüretkâr davranması ve bu süreçte Ukrayna ile Rus askeri güçleri arasında sıcak çatışmaların başlayarak, bunun kapsamlı bir savaşa dönüşmesidir. Rus Ordusu’nun son dönemde Doğu Ukrayna’ya yığınak yaptığı bilinen bir husustur. ABD yetkilileri ise, Ukrayna’ya son dönemde çeşitli ziyaretler yapmaktadır. Dahası, ABD Ordusu da iki savaş gemisinin Boğazlar’dan Montrö Sözleşmesi’ne uygun olarak geçmesi için Türkiye’den izin alarak, Karadeniz’e yeni savaş gemileri göndermektedir. NATO da, 1940’ların sonunda Rusya (SSCB) tehdidi temelinde kurulmuş bir savunma ittifakı olduğu için, şimdilerde de Rusya’nın askeri hamlelerini çok ciddiye almakta ve bunları yakından takip etmektedir. Bunların yanı sıra, Birleşik Krallık Ordusu da, 2015’ten beri, “Orbital Operasyonu” kapsamında Ukrayna’ya askeri yığınak yapmaktadır. Dolayısıyla, Ukrayna ve müttefikleri, belki de ilk kez olası bir savaş riski için bu kadar hazırlıklıdır. Fakat ABD, müttefikleri ve NATO’nun gerçekten de 2008 ve 2014’ten farklı olarak Rusya harekete geçerse gerçekten askeri olarak bölgeye müdahale edip edemeyeceği halen bile net bir husus değildir. Bu defa çok ciddi sinyaller gelse de, yakın geçmişte NATO üyesi Türkiye’ye yönelik askeri saldırılarda bile harekete geçmeyen Birlik’in, üyesi olmayan Ukrayna için savaşa girip girmeyeceği konusunda kesin yorum yapmak zordur. ABD’nin ise Soğuk Savaş döneminden beri en temel düşüncesi Rusya ile doğrudan savaşmamak olduğu için, ABD’nin Rusya ile cephe savaşına girmeye göze alması kolay bir karar değildir. Son olarak, Ukrayna-Rusya ilişkilerini, ABD-Rusya ilişkilerinden bağımsız değerlendirmemek gerektiğini belirtmek gerekir.
Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ & Oğuzhan MANİOĞLU
9 Nisan 2021 Cuma
Türkiye-Çin İlişkilerine Dair Bazı Güncel Gelişmeler ve Gözlemler
Giriş
Çin Halk Cumhuriyeti, 20 yılı aşkın bir süredir küresel ekonomide gösterdiği üstün performans neticesinde, bugün ekonomik büyüklük, yani gayrisafi milli hasıla (GDP) açısından dünyanın en büyük ikinci ekonomisi durumundadır. Bu yazıda, önce ABD-Çin küresel liderlik tartışmalarına dair bazı verileri sizinle paylaşacak, daha sonra Türkiye-Çin ilişkilerinde yaşanan güncel gelişmeleri özetleyecek, son olarak da Çin’le ilişkilere dair nasıl bir model oluşturulması gerektiğine dair bazı fikir ve önerilerimi belirteceğim.
ABD vs. Çin: Bazı Veriler
Birçok ekonomi uzmanı kuruluş ve kişiye göre, Çin, Covid-19 (koronavirüs) pandemisinin küresel ticaret ve ekonomiyi yavaşlatan olumsuz etkilerine rağmen, 2028 yılında toplam ekonomik büyüklükte (GDP) ABD’yi geçerek dünyanın zirvesine yerleşecektir.[1] Satın alma gücü paritesi (PPP) konusunda ise, Çin, birkaç sene öncesinde ABD’yi zaten geçmiş ve dünyanın lider ülkesi haline gelmiş durumdadır.[2] Dolayısıyla, son yıllarda “Çin yükselişi” olarak akademik literatürde ifade edilen husus, abartılı ya da yanlış bir tespit değildir. Buna karşın, Çin’in kişi başına düşen gayrisafi milli hasıla (GDP per capita) konusundaki 10-11 bin ABD doları düzeyindeki istatistikleriyle, bu konuda 65.000-68.000 bandında gezinen ABD’nin çok çok gerisinde olduğunu belirtmek gerekir.[3] Bu nedenle, nüfusu 1,4 milyarı aşan Çin’in ekonomik büyüklükte ABD’yi geçmesi, daha rekabetçi ve gelişmiş bir ekonomisi olduğu anlamına gelmemektedir.
Daha da önemlisi, son yıllarda yaptığı kapsamlı askeri modernleşme hamlelerine ve atılımlara karşın, Çin’in askeri anlamda da dünyanın en büyük askeri gücü olan ABD ile boy ölçüşmesi henüz mümkün gözükmemektedir.[4] Şöyle ki; her ne kadar toplam nüfus ve savaşmaya hazır nüfus konusunda, Çin, ABD’nin çok önünde yer alsa da[5], aktif askeri personel konusunda aradaki fark sanılandan daha azdır (ABD’nin 1,4 milyon, Çin’in ise 2,1 milyon) ve bu da ABD’nin lehine bir durumdur. Rezerv personel konusunda da, ilginç bir şekilde, ABD, Çin’in önünde yer almaktadır (ABD’nin 845.000, Çin’in 510.000). Savunma bütçesi bağlamında da, ABD, Çin’in 4 kat önünde yer aldığı için (ABD’nin 740 milyar dolar civarı, Çin’in ise 178 milyar dolar), aradaki farkın kısa ve orta vadede kapanması -askeri anlamda- kolay gözükmemektedir. ABD’nin Çin’e kıyasla 8-9 kat daha fazla dış borcunun olması Washington için bir sorun olabilecekken, sermaye birikimi anlamında da, Çin, ABD’nin kat kat önünde yer almaktadır. Askeri kapasite konusuna dönecek olursak; ABD’nin 13.233 uçağına karşılık olarak Çin’in uçak sayısı 3.260, savaş jetleri bağlamında ABD’nin 1.956’sına karşılık Çin’in kapasitesi 1.200, helikopter konusunda ABD’nin 5.436’sına karşılık Çin’in kapasitesi 902, ABD’nin 11 uçak gemisine karşılık olarak Çin’in uçak gemisi sayısı 2 ve denizaltılar konusunda -ilginç bir şekilde- ABD’nin 68’ine karşılık Çin’in kapasitesi 78’dir. Tank gücü ve kapasitesi konusunda da ABD’nin gücü Çin’in yaklaşık iki katıdır. Yurtdışı askeri üsleri konusunda da, ABD’nin, Çin’e, yine büyük bir üstünlüğü bulunmaktadır. Dolayısıyla, elbette aradaki fark kapatılamayacak seviyede olmasa da, ABD’nin daha uzun yıllar askeri üstünlüğünü koruyacağı söylenebilir.
Tam da bu nedenle, ABD’nin Çin’e yönelik halen stratejik üstünlüğü varken, ilerleyen yıllarda Çin karşıtı söylemlerin daha da gelişmesi halinde, Washington'ın kolaylıkla gerginlik politikalarına ve müdahaleciliğe yönelebilmesi mümkün gözükmektedir. Bu anlamda, ABD’nin askeri harcamalarının da iktidarda Demokrat ya da Cumhuriyetçi bir Başkan olsun, hiçbir surette azalmayacağı ve daha da artacağı düşünülebilir/öngörülebilir. Buna karşın, Çin ise, meseleleri ABD ile doğrudan çatışma ve askeri yöntemlerden uzak tutmayı tercih etmeye daha yatkın olacak gibi gözükmektedir. Bu anlamda, Pekin’de, aşırı milliyetçi bir yönetim yerine Çin Komünist Partisi (ÇKP) gibi anti-emperyalist ve mazlum milletlerle dayanışmayı temel ideolojik prensibi haline getirmiş bir iktidarın olması, bir bakıma dünya barışı için de çok avantajlı bir husustur. Zira sanıldığının aksine, Çin’de eğer milliyetçi, sağcı ve yayılmacı bir yönetim oluşursa, işte o zaman Çin’in askeri harcamaları daha da artacak ve başta Asya ülkeleri olmak üzere tüm dünyada barışa ulaşmak ve barışı korumak konusunda olumsuz bir gidişat ortaya çıkabilecektir. Tam da bu nedenle, şu son dönemde Çin’deki tek parti iktidarına yönelik sorumsuzca eleştiriler yapanların yaklaşımlarının dünya barışı için de riskli olduğunu belirtmek gerekir. Ayrıca ikili ilişkilerde saldırgan tarafın Çin olduğunu düşünmek de hatalıdır; zira Çin'in, tarihinde hiçbir işgal ve savaş girişimi olmamış, tersine, daima Batılı ülkeler veya Japonya Çin'e saldırmışlardır. Bugün de, askeri politikalar ABD'nin lehinedir; bu nedenle, Çin'den saldırganlık beklemek bence doğru bir yaklaşım değildir. Fakat Hong Kong'da Çin'in uluslararası anlaşmalara uygun hareket etmesini beklemek ve bu yönde eleştiriler yapmak elbette doğru ve yerindedir.
Türkiye-Çin İlişkileri: Kısa Bir Hatırlatma
Bilindiği üzere, 1952’den beri NATO üyesi olan ve Kore Savaşı’nda komünist güçlere karşı kapitalist cephede çarpışan Türkiye, Çin Halk Cumhuriyeti ile resmi siyasi-diplomatik ilişkilerini ancak 1971 yılında başlatabilmiştir. Bu, geç bir tarih olmakla birlikte, aslında ABD ve birçok Batılı ülkenin de Çin’le resmi ilişkilerini 1970’lerde başlattığı düşünülürse, Türkiye’nin de bu trende uygun hareket ettiği söylenebilir. 1980’lerin başında 7. Cumhurbaşkanımız Kenan Evren (Aralık 1982), Çin’i ilk ziyaret eden Türkiye Cumhurbaşkanı olmuştur.[6] 1985’de dönemin Başbakanı Turgut Özal’ın Çin’i ziyaretiyle ise, ikili ekonomik ilişkilerde hareketlilik dönemi başlamıştır. Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı’na göre, “ekonomik ve siyasi olarak yükseldiği 1980’lerden itibaren hareketlilik kazanan ve 2010 yılında ‘Stratejik İşbirliği’ düzeyine yükseltilen ilişkiler, karşılıklı üst düzey ziyaretlerin de katkısıyla gelişmektedir”.[7] Bu açıklamanın da doğruladığı üzere, 2010’ların başında itibaren, iki ülke arasında “stratejik işbirliği” veya “stratejik ortaklık” dönemi başlamıştır.[8] Bu dönemde, ABD kaynaklı olarak başlayan 2008 küresel ekonomik krizinden güçlenerek çıkan Çin, başarılı bir ekonomik model olarak Türk siyasetçi ve ekonomistlerin ilgisini çekmeye başlamış ve ikili ilişkilerde hızlı bir canlanma yaşanmıştır. Çin, son yıllarda da Kuşak Yol İnisiyatifi (Yeni İpek Yolu projesi) adı verilen iddialı bir uluslararası proje ile de dünya ticaretine ivme kazandırmayı amaçlamaktadır. Bu proje, serbest ticareti destekleyen ve kapalı ekonomilere karşı olan Türkiye için de ilkesel olarak doğru bir girişimdir. Bu bağlamda, Çin’le Türkiye arasındaki ilişkilerden söz ederken, resmi düzeyde ilişkilerin 2010’lardan beri “stratejik ortaklık” kapsamına alındığı unutulmamalıdır.
Türkiye-Çin ilişkilerine dair bazı avantajlı unsurlar bulunmaktadır. Öncelikle, Çin Halk Cumhuriyeti ve Türkiye Cumhuriyeti arasında birbirlerinin toprak bütünlükleri ve egemenliklerine yönelik olarak herhangi bir uyuşmazlık bulunmamaktadır.[9] Türkiye, Çin’in toprak bütünlüğüne ve toprakları üzerindeki egemenliğine saygı göstermekte, Çin de Türkiye’ye aynı şekilde davranmaktadır. Dolayısıyla, iki ülke arasında varoluşsal bir sorun yoktur. Buna karşın, kuşkusuz, demokratik bir rejim oluşturmaya çalışan ve devlet katında stratejik hedefini Avrupa Birliği (AB) tam üyeliği olarak belirlemiş olan Türkiye, bürokratik geleneğin ağır bastığı, tek parti yönetiminin kurumsallaştığı ve yönetilmesi çok zor bir ülke olan Çin’den daha farklı bir yönetim modeli benimsemiştir. İki ülkeyi oluşturan halkların kültürel ve sosyolojik eğilimleri de birbirlerinden çok farklıdır. Bu nedenle, ikili ilişkilerde mutlak uyum ve anlayış birliği oluşturmak zaman zaman zor olabilmektedir.
İki ülke arasındaki ekonomik ilişkiler de son yıllarda çok hızlı bir ivme yakalamış; öyle ki, 2013 yılında 28 milyar doları seviyesi aşılarak, tarihi rekor düzeyine ulaşılmıştır.[10] Sonraki yıllarda bu oran kademeli olarak düşse de, 2019 yılında 21 milyar doların üzerindeki dış ticaret -ki Çin, bu rakamlarla Türkiye'nin ilk 3 veya 4 en önemli ticaret ortaklarından biridir (Almanya, Rusya ve bazı istatistiklerde ABD'nin ardından)-, ikili ekonomik ilişkilerin önemine işaret etmektedir. Dış ticaret ilişkilerinde Çin’in 1’e 9, 1’e 10 gibi büyük üstünlük sağlaması ise, kuşkusuz, uzun vadeli bir ekonomik partnerlik için ideal bir temel oluşturmamaktadır. Bu nedenle, Çin’le ilişkilerde daha dengeli bir ekonomik tablo oluşturmak Ankara’nın önemli bir hedefi olmalıdır. Fakat Çin’in Türkiye’ye sıcak para, doğrudan yatırım ve kredi gibi alanlarda da son yıllarda önemli girişimler yaptığı bilinmektedir. Bu anlamda, krizde olan ve ABD ve AB ile ilişkileri iyi gitmeyen Türkiye’de, Rusya ve Çin’le ilişkiler ilerleyen yıllarda giderek daha da önem kazanabilir.
Türkiye-Çin ilişkilerinde temel sorun yaratan konu ise, son yıllarda yeniden sıklıkla gündeme getirilmeye başlanan Doğu Türkistan Sorunu (Uygarlar meselesi) olmaktadır. Çin’in Sincan özerk bölgesinde yaşayan Türk soylu bir halk olan ve yaklaşık 12 milyonluk bir nüfusa sahip olan Uygurlar[11], Çin’deki komünist parti yönetiminin dini özgürlükler konusundaki baskıcı politikaları nedeniyle, kendi kültürel özerklik ve dini özgürlüklerinin kısıtlandığını iddia etmektedirler. 1960’lardan beri, Uygur kökenli siyasetçi ve sivil toplumcular, Türkiye ve ABD gibi ülkelerde çeşitli siyasal faaliyetler gerçekleştirmektedir. Nitekim Dünya Uygur Kongresi veya Dünya Uygur Kurultayı’na Türkiye’den de özellikle milliyetçi çevrelerden ve partilerden katılım gösteren kişiler olmuştur.
Türkiye, resmi olarak ise, bu konuda dengeli bir politika izlemektedir. Örneğin, Çin’in insan haklarına yönelik ihlalleri olursa bunlar eleştirilmekte; ancak terörizm boyutuna varan ve Çinli kamu görevlilerini ve halkı hedef alan saldırgan söylem ve eylemler olursa, bunlara destek verilmemektedir. Ayrıca Türkiye Cumhurbaşkanları Abdullah Gül ve Recep Tayyip Erdoğan, yakın geçmişte Sincan özerk bölgesine giderek burada yaşananları bizzat gözlemlemişler ve yerinde inceleme yapmışlardır. Çin uzmanı Türk akademisyen Prof. Dr. Kutay Karaca’ya göre, sorunun temelinde, Çin’in Uygur bölgesinde Han kökenli nüfusu arttırma girişiminin Uygurların tepkilerine neden olması bulunmaktadır. Nitekim 1949’da yüzde 75 olan bölgedeki Uygur nüfusu, 1995’de yüzde 48’e, 2002’de ise yüzde 47’ye düşmüştür.[12] Buna karşın, 1949’da yüzde 7 olan Han kökenli nüfus, 1995’de yüzde 35, 2002’de ise yüzde 40,61’e yükselmiştir. Ayrıca yine Karaca’ya göre, önceden Uygur ailelerine çocuklarını Çin veya Uygur okullarına gönderme seçeneği tanınırken, 1980’lerden itibaren Çince’nin zorunlu dil haline getirilmesi uygulamaları başlatılmış ve kademeli olarak arttırılmıştır.[13] Bu konuda, aslına bakılırsa, Çin’in geçmişte daha özgürlükçü olan politikalarının (anadilde eğitim hakkı), zaman içerisinde giderek üniter bir ulus-devlet olan Türkiye’ye benzediği söylenebilir. Nitekim Türkiye’de devlet okullarında Kürtçe anadilde eğitim hakkı bir imkân hiçbir zaman var olmamıştır. Ayrıca 9/11 (11 Eylül 2001) faciası sonrasında ABD’nin yarattığı güvenlikçi ve İslamcılık karşıtı siyasal atmosferde, Uygurların İslami yönelimleri ve kılık-kıyafetleri de, Çin devleti ve uluslararası toplum tarafından güvenlikleştirme politikasına tabi tutulmuştur. Fakat bu noktada, Uygurlar içerisinde dışarıdan destek alan radikal bazı grupların var olduğu da unutulmamalıdır. Ayrıca, 2009’da yaşanan Urumçi Olayları, o dönemde Türkiye kamuoyunda infiale neden olmuştur. Bu nedenle, Çin devletinin uluslararası toplum ve Türkiye kamuoyununun hassasiyetlerine uygun politikalar geliştirmemesi durumunda, bu konunun ikili ilişkilerde kriz yaratma riski bulunmaktadır.
Güncel Gelişmeler
Son yıllarda, Kanada, ABD ve Hollanda gibi bazı Batılı ülkeler, Çin’in Uygurlu grupları eğitmek için kurduğu kampları eleştirerek, bunun bir “soykırım” olduğunu iddia etmektedirler.[14] Bu ülkelerin siyasetçilerince ve basın-yayın kuruluşlarında, özellikle Uygurlu kadınlara yönelik olarak yapılan kısırlaştırma politikaları eleştiri konusu yapılabilmektedir.[15] Elbette, bir ailenin çocuk sayısına karıştırmak, demokratik ülkeler açısından kabul edilemez bir husustur. Fakat bu noktada unutulmamalıdır ki, 1,4 milyarlık devasa nüfusunu yönetmekte zorlanan Çin, 1970’lerin sonu ve 1980’lerin başında tüm vatandaşlarını kapsayan “tek çocuk politikası”nı yürürlüğe koymuş ve artan nüfusunu denetlemek zorunda kalmış bir devlettir.[16] Her ne kadar 2016 yılında bu programın sona erdirildiği açıklansa da, günümüzde bile Çin’de 2 veya daha fazla çocuk sahibi olmak için bazı şartlar bulunmaktadır.[17] Dolayısıyla, Uygurlara yönelik politikalar, gerek dini özgürlüklerin kısıtlanması (Çin, komünist esaslara göre kurulmuş bir devlettir ama zaman içerisinde piyasa ekonomisini benimsemiştir), gerekse de çocuk kısıtlaması bakımından Çin’in genel politikalarıyla tutarlı gözükmektedir.
BBC’nin Sincan’daki Uygur nüfus yoğunluğu haritası
Son dönemde Birleşik Krallık’ın da Çin’i eleştiren ülkeler kervanına katılması ve İngiliz basın-yayın kuruluşu BBC’nin bu konuda kapsamlı haberler yapması dikkat çekerken, bu konunun daha çok Çin’e karşı bir baskı aracı olarak kullanılmaya çalışıldığı algısı oluşmaktadır. Çinli yetkililer, bu kampların eğitim ve rehabilitasyon amaçlı olduğunu ve kesinlikle toplama kampı olmadığının altını çizerken, ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken bunu “soykırım” olarak değerlendirmekte, İngiliz Dışişleri Bakanı Dominic Raab da “soykırım” ifadesini kullanmadan Pekin'i sert sözlerle eleştirmektedir.[18] Bu noktada, ABD yönetimi ve yakın müttefiklerinin, Çin’in ekonomik yükselişini dengelemek için de bu konuyu son dönemde ısrarla politize etmeye çalıştıkları rahatlıkla belirtilebilir. Buna karşın, Çin’in günümüzün Batılı demokratik standartlarının altında kalan bir ülke olduğu da ortadadır. Dolayısıyla, bu konuda öncelikli hedef Çin’e zarar vermek değil, Uygurlara fayda sağlamak olursa, taraflar arasında uzlaşma yolları bulmak daha kolay olabilecektir. ABD’nin ve müttefiklerinin derdinin demokrasi ve insan hakları olup olmadığı da tartışmalıdır. Zira Mısır’daki askeri darbe ve daha birçok anti-demokratik rejim (Körfez ülkeleri) konusunda, ABD, kendi çıkarları söz konusu olduğunda gayet demokrasi dışı ülkelerle de yakın siyasi ve ekonomik ilişkiler kurabilmektedir. Bu bağlamda, Çin’le ilgili mesele, bence demokrasiden daha çok Amerikan çıkarlarıyla ilgilidir.
Türkiye ise, gerek Çin’in iç işlerine karışmamak, gerekse de Çin’den ekonomik beklentiler nedeniyle, bu konuda son dönemde genelde daha ılımlı açıklamalar yapan bir ülke olarak dikkat çekmektedir. Frankfurt Küresel İslam Araştırmaları Merkezi (FFGI) Direktörü Prof. Dr. Susanne Schröder’e göre, Türkiye ve diğer bazı Müslüman ülkelerin bu tavrının gerisinde, ekonomik hesaplar ve çıkarlar bulunmaktadır.[19] Son dönemde, bu çıkarlara bir de Çin’den gelen Sinovac aşılarının sağladığı “sağlık güvenliği” hususu eklenmiştir. Türkiye’deki milliyetçi çevreler ise, bu konuda hükümeti giderek daha fazla sıkıştırmaya çalışmaktadırlar. Öyle ki, iktidar blokunun önemli bir bileşeni olan MHP’nin ve İYİ Parti gibi muhalefetteki milliyetçi unsurların etkisiyle, Türkiye’de, hükümet, 2017 yılında Çin’le imzalanan ve 2020 yılında Çin tarafından onaylanan “Suçluların İadesi Anlaşması”nı TBMM Adalet Komisyonu’nda bekletmekte ve onaylamamaktadır.[20] Bu konuda, Çin Dışişleri Bakanı Wang Yi’nin geçtiğimiz gün yaptığı ziyarette de bir ilerleme kaydedilemediği düşünülmektedir.
İYİ Parti lideri Meral Akşener’in Çin’le diplomatik krize neden olan Twitter mesajı
Ayrıca, geçtiğimiz gün, CHP’li Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı Mansur Yavaş ve İYİ Parti lideri Meral Akşener’in Doğu Türkistan konusunda attıkları Twitter mesajlarının Çin tarafından eleştirilmesi de, bu konunun giderek kızıştırıldığını göstermektedir.[21] Bu noktada, tweet mesajları incelendiğinde, Yavaş’ın mesajının Barın Katliamı’nı anma amaçlı ve Çin’in toprak bütünlüğüne saygılı demokratik bir yaklaşım içerdiği[22], Meral Akşener’in mesajında ise Doğu Türkistan’ın bağımsızlığı mesajının ön planda olduğu[23] görülmektedir. İktidara aday bir lider olan Akşener’in bu şekilde ABD ve Türkiye’nin Batılı müttefiklerine mesaj vermeye çalıştığı ve Çin’le ilişkilerde daha sert bir ton benimsediği düşünülebilir. Ancak bağımsızlık vurgusu, Çin gibi bu konuda aşırı hassas bir devlet için kabul edilemezdir.
Türkiye’nin Çin Politikası: Akılcı ve Gerçekçi Yaklaşım Gereksinimi
Peki, NATO üyesi ve AB tam üyesi olma hedefi olan Türkiye’nin Çin politikası nasıl olmalıdır? Öncelikle, her konuda olduğu gibi bu konuda da duygusal ve reaksiyoner değil, akılcı ve gerçekçi bir yaklaşıma sahip olunmalıdır. Yakın zamana kadar Türkiye’nin uyguladığı ve duygular temelinde geliştirilen politikaların olumsuz sonuçları ortadadır. Dolayısıyla, (1) Çin’in Türkiye için henüz öncelikli bir müttefik ülke olmadığı, ancak (2) yükselen bir küresel güç ve muazzam bir ekonomik partner olarak Çin’le iyi ilişkiler geliştirmek gerektiği düşünceleri iki temel prensibimiz olmalıdır. Bu bağlamda, özellikle pandemi sürecinde çok ciddi bir tehdit altında olduğumuz ve Çin’den alacağımız Sinovac aşılarının vatandaşlarımızın can güvenliği açısından önemli olduğu unutulmamalıdır. Bu, Uygur Sorunu’nu Türkiye’nin eleştirmemesi gerektiği anlamına gelmemelidir. Türkiye, bu konuda uluslararası toplum ve kuruluşları harekete geçirmek için tüm diplomatik yolları kullanmalıdır. Ancak Türkiye’nin bu konuda yapabilecekleri de sınırlıdır. Türk Silahlı Kuvvetleri’nin ABD Ordusu ile birlikte Çin seferine çıkarak Doğu Türkistan’ı bağımsızlığına kavuşturmak gibi bir düşüncesinin ve planının olmadığı ve olamayacağı da bu hususta daima akıllarda tutulmalıdır. Bu bağlamda, Türkiye’nin ABD ve müttefiklerinin başlattığı propaganda kervanına katılması, Ankara adına herhangi bir sorunu çözme vaadi de içermemektedir. Zira ABD, ne Çin karşıtı bloka Türkiye'nin katılması durumunda PYD-YPG konusundaki desteğini geri çekmekten, ne de S-400 konusunu sorun olmaktan çıkaracağından söz etmemektedir. Ayrıca, Çin’in Kuşak-Yol Girişimi’nin Türkiye’ye çok önemli bazı ekonomik avantajlar sağlayabileceği de unutulmamalıdır. 2049’da tamamlanacak olan proje, 21. yüzyılın ikinci yarısı ve 22. yüzyıldaki dünya ticaret düzenine yön verecek tarihi bir jeoekonomik girişimdir. Bu projenin dışında kalmak, orta ve uzun vadede Türkiye için dezavantajlı bir husus haline gelebilir. Nitekim daha şimdiden birçok AB ülkesi de (örneğin İtalya) bu projede yer almak istediklerini belirtmektedir. ABD’nin de, ilerleyen yıllarda projeye yönelik tavrı değişebilir; zira serbest ticaret, temel bir Amerikan değeridir ve küresel ticaret ağlarının Asya-Avrupa yönümlü olarak iyice gelişmesi, en çok Amerikan firmalarının lehine olacak bir gelişmedir. Fakat şu da eklenmelidir ki, Çin'in Ortadoğu politikalarında pivot ülke İran İslam Cumhuriyeti olacaktır. Son yapılan tarihi anlaşma da bunun ispatı olmuştur.
Dolayısıyla, bir tarafta Çin’den gelen ve gelecek olan Sinovac aşılarının stratejik değeri ve Çin’in kriz ortamında artan Türkiye yatırımları, diğer tarafta geleneksel müttefiklerimiz ABD ve Birleşik Krallık’ın artan baskıları düşünüldüğünde, Türkiye’nin çok boyutlu dış politika geleneğinde ısrar etmesi ve Çin’le ilişkilerini bozmamaya çalışması bence daha tutarlı ve akılcı bir formülasyon olacaktır. Zira ABD, PYD-YPG’ye destek ve S-400/F-35 konularında tavrıyla zaten Türkiye karşıtı bir çizgiye geçmiş durumdadır. CAATSA yaptırımlarının uygulamaya sokulması da bunun ileri bir adımı olmuştur. İlerleyen aylarda Halkbank davasının sonuçlanmasının ardından, Türk-Amerikan ilişkilerindeki kriz daha da derinleşecektir. ABD, Türkiye’yi feda etmiş gibi gözükmekte ve Türkiye yerine Yunanistan’a büyük askeri yığınak yaparak, bu ülkeye yeni askeri üsler açmaktadır. Ayrıca, Türkiye’nin en önemli ekonomik partnerlerinden olan Rusya da ABD ile ilişkilerin geliştirilmesine karşıdır. Bu bağlamda, ne yazık ki, Joe Biden döneminin olumlu atmosferinin devam etmesi kolay gözükmemektedir. Zira ABD, hiçbir konuda geri adım atmamakta ve sürekli Türkiye’den taviz beklemektedir. Türkiye’deki rejimin demokratik eksiklikleri ise ABD’nin bahanesi olmaktadır. Bu nedenle, Türkiye’nin Batı ile olan ilişkilerini bu dönemde ABD yerine AB üzerinden geliştirmeye çalışması ve bir yandan da Rusya, Çin ve diğer Asyalı ülkelerle ilişkilerini geliştirmesi bence daha doğru bir yol olacaktır.
Sonuç
Sonuç olarak, dış politikada daima İngilizlerin ünlü sözünü (eski Başbakan Lord Palmerston’un söylediği) hatırlamak gerekir; “Dış politikada ebedi dostlar ve düşmanlar yoktur, değişmez çıkarlar vardır”. Bu bağlamda, Türkiye’nin ve Türkiye halkının çıkarlarına göre bir dış politika inşa edilmeli ve öncelikle geleneksel müttefiklerimizle, ama daha sonra da Türkiye’nin çıkarlarına zarar vermeye çalışmayan tüm devletlerle dostane ilişkiler kurularak, Cumhuriyetimizin 100. yıldönümüne güçlü şekilde girilmelidir. Müttefiklerimizin bizimle dostane ilişkiler kurma niyetleri varsa da, öncelikle buna uygun hareket etmeleri talep edilmelidir. Türkiye halkı, ekonomik yaptırım ve şantajlardan korkan ve bunlara boyun eğecek bir millet değildir. Bu da, dış politikamızda temel bir düstur olarak kabul edilmelidir.
Son olarak, Çin'in tek parti rejimini öcü gibi göstermek de bence hatalıdır; her millet, kendi koşullarına uygun bir yönetim biçimi kurabilmekte ve ancak toplumuna uygun olan rejimler ayakta kalabilmektedir. Nitekim Cumhuriyetimizin kurucusu ulu önder Mustafa Kemal Atatürk de tek partili bir rejim kurmuştur. Günümüzde artık ülkemiz bir demokrasi olmaya çalışsa bile, henüz bunu başaramamış ve kendisine özgü zor koşulları olan (devasa nüfus vs.) devletlerin rejimlerini iyiye götürmek amacıyla eleştirmek, ama ilişkileri toptan kötülememek ve bozmamak, bence daha doğru ve makul bir yaklaşım olacaktır. Zira bir devletin ne kadar çok dostu varsa o kadar güçlüdür ve maalesef Batılı dostlarımız bize dostluk eli uzatmamaktadırlar...
Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ
[1] BBC (2020), “Chinese economy to overtake US 'by 2028' due to Covid”, 26.12.2020, Erişim Tarihi: 09.04.2021, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-asia-china-55454146.
[2] Bakınız; https://databank.worldbank.org/data/download/GDP_PPP.pdf; https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/real-gdp-purchasing-power-parity/country-comparison.
[3] Bakınız; https://data.worldbank.org/indicator/ny.gdp.pcap.cd?most_recent_value_desc=true.
[4] Bu konuda Global Fire Power sitesinden ulaşılan bir kıyaslama için; https://www.globalfirepower.com/countries-comparison-detail.php?country1=united-states-of-america&country2=china.
[5] Toplumda nüfuste Çin’in 1,4 milyarına karşı 330 milyon civarında bir ABD nüfusu vardır. Savaşmaya hazır nüfusta ise ABD’nin yaklaşık 150.000, Çin’in 750.000’lik askeri kapasitesi bulunmaktadır.
[6] Zekeriyya Akdağ (2019), “Türkiye – Çin İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi”, Hafıza Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 1, Sayı: 1, Aralık 2019, ss. 45-46.
[7] Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Türkiye - Çin Halk Cumhuriyeti Siyasi İlişkileri”, Erişim Tarihi: 09.04.2021, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/turkiye-cin-halk-cumhuriyeti-siyasi-iliskileri.tr.mfa.
[8] Zekeriyya Akdağ (2019), “Türkiye – Çin İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi”, Hafıza Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 1, Sayı: 1, Aralık 2019, s. 50.
[9] Türkiye Cumhuriyeti’nin 56. hükümeti tarafından çıkarılan Türkiye’deki Doğu Türkistan vakıf ve derneklerine ilişkin olarak yayınlanan 23.12.1998 tarihli VE 1998/36 numaralı gizli genelgeyle, bu bölgenin Çin’in toprak bütünlüğü içinde değerlendirilmesi gerektiğine işaret edilmiş ve Doğu Türkistan adına faaliyet gösteren vakıf ve derneklerin toplantılarına herhangi bir Bakan veya devlet görevlisinin kesinlikle katılmaması istenmiştir. Bakınız; Kutay Karaca (2007), “Türkiye-Çin Halk Cumhuriyeti İlişkilerinde Doğu Türkistan Sorunu”, Gazi Akademik Bakış, Cilt 1, Sayı: 1, Kış 2007, s. 241.
[10] Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, “Türkiye-Çin Halk Cumhuriyeti Ekonomik İlişkileri”, Erişim Tarihi: 09.04.2021, Erişim Adresi: https://www.mfa.gov.tr/turkiye-cin-halk-cumhuriyeti-ekonomik-iliskileri.tr.mfa.
[11] BBC (2021), “Who are the Uighurs and why is China being accused of genocide?”, 26.03.2021, Erişim Tarihi: 09.04.2021, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-asia-china-22278037.
[12] Kutay Karaca (2007), “Türkiye-Çin Halk Cumhuriyeti İlişkilerinde Doğu Türkistan Sorunu”, Gazi Akademik Bakış, Cilt 1, Sayı: 1, Kış 2007, ss. 231-232.
[13] A.g.e., ss. 233-234.
[14] BBC (2021), “Who are the Uighurs and why is China being accused of genocide?”, 26.03.2021, Erişim Tarihi: 09.04.2021, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-asia-china-22278037.
[15] BBC (2020), “China forcing birth control on Uighurs to suppress population, report says”, 29.06.2020, Erişim Tarihi: 09.04.2021, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-asia-china-53220713.
[16] Britannica, “One-child policy Chinese government program”, Erişim Tarihi: 09.04.2021, Erişim Adresi: https://www.britannica.com/topic/one-child-policy.
[17] BBC (2015), “China to end one-child policy and allow two”, 29.10.2015, Erişim Tarihi: 09.04.2021, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-asia-34665539.
[18] BBC (2021), “Who are the Uighurs and why is China being accused of genocide?”, 26.03.2021, Erişim Tarihi: 09.04.2021, Erişim Adresi: https://www.bbc.com/news/world-asia-china-22278037.
[19] DW (2019), “Türkiye Çin’in Uygurlara baskısına neden sessiz kalıyor?”, 06.12.2019, Erişim Tarihi: 09.04.2021, Erişim Adresi: https://www.dw.com/tr/t%C3%BCrkiye-%C3%A7inin-uygurlara-bask%C4%B1s%C4%B1na-neden-sessiz-kal%C4%B1yor/a-51549785.
[20] Kırım Haber Ajansı (2020), “Türkiye- Çin suçluların iadesi anlaşması hakkında bilinenler: Şimdi ne olacak?”, 31.12.2020, Erişim Tarihi: 09.04.2021, Erişim Adresi: https://qha.com.tr/haberler/politika/turkiye-cin-suclularin-iadesi-anlasmasi-hakkinda-bilinenler-simdi-ne-olacak/290533/.
[21] Sözcü (2021), “Çin’den Meral Akşener ve Mansur Yavaş’a tepki”, 06.04.2021, Erişim Tarihi: 09.04.2021, Erişim Adresi: https://www.sozcu.com.tr/2021/dunya/cinden-meral-aksener-ve-mansur-yavasa-tepki-6357244/.
[22] Bakınız; https://twitter.com/mansuryavas06/status/1378953364483022849.
[23] Bakınız; https://twitter.com/meral_aksener/status/1378989779916886022/photo/1.
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)