Réévaluer la Question Kurde en Turquie

Après le relevage de l’immunité politique des parlementaires en Turquie la semaine dernière, les députés de parti pro-kurde -le HDP (Parti Démocratique des Peuples)- maintenant se confrontent aux risques de perdre leur sièges dans le parlement turc. Selon la constitution actuelle, pour une élection partielle, 5 % des députés dans le parlement (28 députés en total) doit être exclu de parlement. Monsieur le Président de la République, Recep Tayyip Erdoğan, veut utiliser cette opportunité afin de réaliser une transition politique au système présidentiel et il pense que les députés de l’AKP (Parti de la justice et du développement) peuvent remplacer les députés kurdes de HDP dans une élection partielle. Erdoğan présume que les kurdes ne voteront plus pour le HDP après les opérations militaires de l’armée turque et les migrations obligatoires sur les kurdes vont aussi aider à l’AKP au cas ou une élection se réalise. Alors, ça peut être une bonne chance de réévaluer la question kurde maintenant.

On peut grouper les réactions de l’état turc contre la question kurde en 5 catégories;

1. Kémalisme - l’idéologie officielle de la Turquie - prévois qu’il n’a pas un problème kurde dans le pays et il y a seulement un problème du terrorisme.  
2. Le modernisme qui réclame que la question kurde va être résolue avec la modernisation politique, économique et culturelle du pays.
3. La théorie démocratique demande une démocratie complète pour la Turquie qui va automatiquement résoudre le problème kurde.
4. La thèse administrative laquelle se concentre sur les pouvoirs démocratiques des autorités locales en Turquie et les problèmes du système unitaire. 
5. La théorie de l’identité qui met au point l’identité différente des kurdes qui n’a pas connu par l’état turc.

Conformément à ces théories; le kémalisme propose une continuation à la construction de l’état-nation turc et l’élimination de terrorisme, le modernisme souligne l’importance de modernisation particulièrement économique du pays, la théorie démocratique montre la nécessité d’une démocratie développée pour la Turquie, la thèse administrative se concentre sur un nouveau système d’administration (fédéralisme, l’autonomie pour les Kurdes ou des pouvoirs plus pour les municipalités) et la théorie de l’identité pousse une reconnaissance officielle pour les Kurdes et une nouvelle définition pour tous les citoyens.

Vis-à-vis contre le terrorisme de PKK, l’état turc dans les années dernières abandonnait le kémalisme et essayait de développer des nouvelles méthodes pour la question kurde. Après les gestes psychologiques de Turgut Özal, le gouvernement de coalition entre le DYP et le SHP a fait des révisions importantes dans la constitution. Le Premier ministre de ce gouvernement Monsieur Süleyman Demirel a dit « qu’on doit connaitre la réalité kurde ». Le leader de SHP, parti social-démocrate, Monsieur Erdal İnönü a fait un pacte électoral avec le parti kurde et a aidé les Kurdes pour entrer dans le parlement. Le gouvernement de coalition entre le DSP, le MHP et l’ANAP aussi a fait des réformes assez importantes pour la question kurde. Le Premier ministre de ce gouvernement était Monsieur Bülent Ecevit et cette coalition à réalisé un changement de constitution qui permettait l’émission en Kurde dans le radio et les chaines de télévision. En fait, jusqu’à maintenant Monsieur le Président Erdoğan et son parti l’AKP étaient les acteurs plus courageux pour résoudre la question kurde dans l’histoire politique républicaine de la Turquie. Les gouvernements d’Erdoğan ont autorisé un Institut Kurde à l’université de Mardin Artuklu, ont construit des aéroports dans les villes kurdes, changé quelques noms des arrondissements kurdes en Kurde et imposé un cessez-le-feu sur l’armée turque et le PKK. Erdoğan a aussi chargé le secrétaire d'État de MIT (L’Organisation Nationale de Renseignement turque) Monsieur Hakan Fidan pour négocier les conditions de paix avec le PKK. Mais cette négociation se mettait en échec et le terrorisme de PKK recommençait dans les mois derniers. En réponse, l’armée turque a initié des opérations militaires dans le sud-est de l’Anatolie où les Kurdes vivent le plus.

À partir de maintenant, la Turquie peut continuer à des méthodes militaires et écraser le PKK mais ça ne va pas résoudre la question kurde ou le problème du terrorisme complètement. Les expériences de passé nous montrent que le terrorisme va continuer sans un accord politique avec les Kurdes. Alors le gouvernement de Monsieur Binali Yıldırım, le nouveau Premier ministre, peut appliquer ces méthodes en plus ou au lieu des méthodes militaires.

- La Turquie doit continuer à sa lutte contre le terrorisme. Mais la Turquie peut essayer des méthodes d’intelligence au lieu des méthodes militaires qu’ils posent des scènes d’une guerre civile comme la Syrie dans les villes kurdes. L’état turc peut aussi recommencer à des négociations avec le PKK. Mais cette fois, l’état doit donner plus d’informations au parlement et au peuple turc dans le but de ne pas provoquer le nationalisme turc.

- La Turquie doit continuer à investir et moderniser les villes kurdes. La pauvreté et l’immaturité économique des villes kurdes sont les problèmes les plus graves pour les Kurdes. L’amélioration économique ne résoudra pas la question kurde totalement mais ça va affaiblir le problème.

- La Turquie doit développer la qualité de son démocratie. L’AKP doit retourner à son identité réformiste comme les années 2002-2007 et augmenter les libertés individuelles et liberté de la presse.

- La Turquie doit créer un consensus sur son système politique. Présidentiel, semi-présidentiel ou parlementaire, unitaire ou fédérale, les élites de la Turquie doivent convaincre leur peuple pour le système. Les nouveautés et l’innovation peuvent être utiles de temps en temps, mais un pays qui n’a pas un système déterminé sera toujours en état de crise.

- L’identité kurde peut être ajoutée dans la constitution ou la constitution peut redéfinir le concept des citoyens. Maintenant, un citoyen de la Turquie est nommé comme un Turc, mais les Kurdes pensent que c’est un terme ethnique qui écarte les Kurdes. La Turquie peut continuer à la formation des instituts kurdes et ajouter des leçons de la Kurde dans le curriculum officiel des écoles pour augmenter le sentiment d’appartenance des Kurdes.

Comme Vamık Volkan suggère, la plupart des problèmes ethniques ont basé sur les problèmes psychologiques. Alors, avec des méthodes démocratiques et psychologiques qui vont inciter la fraternité, la Turquie peut résoudre le problème kurde et commencer à se concentrer sur le DAESH (L’État islamique) au lieu de Kurdes.

Dr. Ozan ÖRMECİ

Nükleer Silah Sahibi Ülkeler

İngiliz The Independent e-gazetesinin yaptığı son bir haberde belirtildiği üzere[1], ABD Başkanı Barack Obama’nın geçtiğimiz günlerde G7 zirvesinde yaptığı nükleer silahlardan arınma çağrısına karşın, dünyada halen 16.000 civarında (15.850) nükleer savaş başlığı bulunmaktadır. Bu alanda çalışmalarıyla bilinen Stockholm Uluslararası Barış Araştırma Enstitüsü’nün (SIPRI) yayınladığı 2015 tarihli yıllık, bu konuyu tüm detaylarıyla gözler önüne sermektedir.[2]

Nükleer güce sahip ülkeler ve nükleer başlık sayıları

Kaynak: http://www.independent.co.uk/news/world/politics/these-are-all-the-countries-that-still-have-nuclear-weapons-a7053106.html

SIPRI’nin yayınladığı 2015 tarihli yayın incelendiğinde[3], dünyada nükleer savaş başlıklarına sahip toplam 9 ülkenin bulunduğu görülmektedir. Bu ülkeler arasındaysa, iki ülke, Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya Federasyonu, diğerlerine göre çok daha önde durumdadır. Rusya, 7500 nükleer başlıkla dünyanın en büyük nükleer gücüyken, bu başlıkların 1780’i konuşlandırılmış ve kullanıma hazır, 5720’si ise kullanıma hazır durumda değildir. Toplam 7260 nükleer başlıkla dünyanın 2. büyük nükleer gücü olan ABD ise, bu silahların 2080’si kullanıma hazır durumda olan dünyanın en büyük aktif nükleer gücüdür. ABD, aynı zamanda 1945 yılında nükleer güce ilk kez ulaşmış olan ülkedir. Bu ülkelerin oldukça ardında olan diğer ülkeler incelendiğinde; 3. sırada 290’ı konuşlandırılmış 300 nükleer başlığa sahip Fransa, 4. sırada 260 nükleer başlığa sahip Çin Halk Cumhuriyeti, 5. sırada 150’si konuşlandırılmış durumda olan toplam 215 nükleer başlığa sahip Birleşik Krallık (İngiltere), 6. sırada 100-120 arasında nükleer başlığa sahip olduğu öngörülen Pakistan, 7. sırada 90-110 arasında nükleer başlığa sahip olduğu tahmin edilen Hindistan, 8. sırada 80 nükleer başlığı olduğu düşünülen İsrail ve 9. sırada 10’un altında nükleer başlığı olduğu düşünülen Kuzey Kore (Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti) yer almaktadır.

Bu ülkeler arasında ABD, Fransa, Birleşik Krallık (İngiltere), Hindistan ve İsrail demokratik ülkeler olarak kabul edilirken, Rusya otoriter bir demokrasi, Çin Halk Cumhuriyeti serbest piyasa ekonomisine dayalı tek partili (Çin Komünist Partisi) bir otoriter rejim, Kuzey Kore tek adam yönetimine yakın bir komünist yönetim ve Pakistan da İslami-teokratik eğilimleri ağır basan bir seçimli otoriter rejimdir. Özellikle komşusu Güney Kore’ye yaptığı tehditler nedeniyle, Kuzey Kore’nin nükleer gücü sıklıkla ABD ve Güney Kore tarafından eleştiri konusu yapılmaktadır. İsrail’in de, demokratik bir rejim olmasına karşın yayılmacı politikalar izlemesi, Müslüman dünyasında özellikle aşırıcı çevrelerde bu ülkeye yönelik bazı tepkiler doğurmaktadır. Sürekli radikal terör örgütlerinin tehditleri altında yaşayan ve İslami ülkelerle genelde olumsuz ilişkileri olan İsrail’in, nükleer gücünü daha çok “Samson seçeneği” adı verilen ve Holokost’un ardından Yahudilerin bir kez daha toptan yok edilmeye çalışılmasını önlemek amacıyla bir önleyici güç olarak geliştirdiği düşünülmektedir.[4] Nükleer silahlar genelde felaket senaryoları için düşünülürken, ilginç bir şekilde barışa ve istikrara da hizmet edebilir. Örneğin, birbirleriyle toprak sorunları (Keşmir bölgesi) ve tarihsel husumetleri olan Hindistan ve Pakistan, nükleer güçleri sayesinde ilginç bir şekilde kapsamlı savaşa girmekten kaçınmaktadır. Ünlü neo-Realist Uluslararası İlişkiler uzmanlarından Kenneth Waltz, bu durumu “nükleer denge”nin (nuclear balance) barışa hizmet etmesi olarak yorumlamış[5] ve hatta bu sebeple İran İslam Cumhuriyeti’nin de İsrail’e karşı nükleer silaha sahip olması gerektiğini söyleyince[6], dünyada büyük tepki çekmiştir[7].

Ülkelerin nükleer başlıklarının ilk yapılma tarihleri ve türleri

Kaynak: http://www.sipri.org/research/armaments/nuclear-forces

Bunun yanında, nükleer gücün kontrol altına alınması ve insanlığa zarar vermesini önlemek amacıyla, 1996 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Anlaşması Örgütü’nün kurulması (Comprehensive Nuclear-Test-Ban Treaty – CTBT) kararlaştırılmıştır. Bu anlaşmayı 183 ülke imzalamış ve 164 ülke parlamentosunda da onaylamıştır. Nükleer güce sahip ülkelerden Kuzey Kore, Pakistan ve Hindistan anlaşmayı imzalamamış, ABD, Çin ve İsrail de anlaşmayı imzalamalarına karşın henüz parlamentolarında onaylamamıştır.[8] Bu nedenle, anlaşma ve bu uluslararası kurum, henüz efektif bir yapıda değildir.

Bu ülkeler yanında, Rusya’nın Sovyetler Birliği döneminde izlediği blok politikaları ve ABD’nin başını çektiği NATO ülkelerinin yardımlaşmasının neticesinde, bazı ülkelerin elinde de nükleer başlıklı silahların bulunduğu düşünülmektedir. Örneğin, NATO üyesi olan Türkiye, Belçika, Almanya, İtalya ve Hollanda gibi ülkelerde, NATO’nun sağladığı bazı nükleer başlıklar bulunmaktadır. Bu ülkeler arasında, Adana’daki İncirlik Amerikan Askeri Üssü’nde 50-90 arasında nükleer başlığı bulunan Türkiye ve Aviano Amerikan Askeri Havaalanı ve Ghedi Hava Üssü’nde 70-90 arasında nükleer başlığı olan İtalya öne çıkmaktadır.[9] Bu bilgiler büyük ölçüde doğrulanmış ve kesindir. Buna karşın, Kazakistan, Beyaz Rusya (Belarus), Ukrayna ve Ermenistan gibi eski Sovyet Bloğu ülkelerinde de nükleer başlıkların bulunabileceği iddia edilmektedir. Örneğin, kısa bir süre önce Ermenistan eski Başbakanlarından Hrant Bagratyan, ülkesinin nükleer silahlara sahip olduğunu iddia etmiştir.[10] Ukrayna, Kazakistan ve Belarus, Budapeşte Anlaşması (Mutabakatı) ile[11] toprak bütünlüklerinin garanti altına alınmaları karşılığında Rusya Federasyonu’na nükleer silahlarını devretmiş ülkeler olarak kabul edilmektedirler. Ancak Rusya’nın son Kırım ilhakı örneğinden de kolaylıkla anlaşılabileceği üzere, bu toprak garantilerinin ihlal edilmesi, bu anlaşmaları -en azından Ukrayna açısından- geçersiz kılmıştır.

Nükleer başlıklı silahlar, elbette tüm ülkeler tarafından eşzamanlı olarak yok edilebilirse, bu, dünya barışı adına çok önemli bir kazanım olabilir. Ancak ülkelerin ideolojik ve jeopolitik rekabetleri nedeniyle, bu, kolay kolay gerçekleşebilecek bir durum değildir. Bu nedenle, nükleer silahların yönetimi ve dünya barışı ve dengesinin korunması, 21. yüzyılda en önemli Uluslararası İlişkiler konularından biri olacaktır. Bu noktada, karar alma mekanizmalarının şahsileştirildiği Kuzey Kore gibi ülkelere karşı tepki gösterilmeli, karar alma mekanizmaları parlamentolar ve halklarının denetiminde olan demokratik ülkelere ise destek verilmelidir. Bu sebeple, demokratik rejimini geliştirmesi durumunda, Türkiye’nin de ileride nükleer güce ulaşması mümkün olabilir.

Yrd. Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ

[1] http://www.independent.co.uk/news/world/politics/these-are-all-the-countries-that-still-have-nuclear-weapons-a7053106.html.

[2] http://www.sipri.org/yearbook/2015.

[3] Kısa özeti buradan görülebilir; http://www.sipri.org/research/armaments/nuclear-forces.

[4] Bu konuda ünlü bir kitap için; http://www.amazon.com/Samson-Option-Israels-Nuclear-American/dp/0394570065/.

[5] https://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/waltz1.htm.

[6] https://www.foreignaffairs.com/articles/iran/2012-06-15/why-iran-should-get-bomb.

[7] http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2012/al-monitor/eight-reasons-why-the-waltz-theo.html.

[8] http://www.ctbto.org/the-treaty/status-of-signature-and-ratification/.

[9] https://en.m.wikipedia.org/wiki/Nuclear_sharing.

[10] http://www.euractiv.com/section/europe-s-east/news/former-armenian-pm-says-his-country-has-nuclear-weapons/.

[11] https://en.wikipedia.org/wiki/Budapest_Memorandum_on_Security_Assurances.

Rethinking Turkey's Kurdish Question

After the removal of immunity of parliamentarians, most of the deputies from pro-Kurdish People’s Democratic Party (HDP) are now faced with the risk of losing their seats in the parliament in Turkey. This decision came at a time when the clashes between PKK and Turkish army are intensified in the southeastern Anatolia. Some analysts claim that President Recep Tayyip Erdoğan plans to remove many of the pro-Kurdish deputies from the parliament and aims to hold a by-election in order to replace their seats. Since the ruling Justice and Development Party (AKP) is the only alternative to HDP in recent years in densely Kurdish populated southeastern Anatolia and the demographics of some cities in this region have changed considerably due to ongoing military operations, this might mean more seats for AKP and higher chances for Erdoğan to force a transition into Turkish type Presidential system. However, for doing this, 5 % of the deputies (a total of 28 seats in the parliament) should lose their seats in the parliament according to current Turkish constitution.[1] Thus, it might be a good time for Turkey to rethink about what went wrong with the Kurdish question and so-called peace process, a process that was initiated and conducted by the Turkish National Intelligence Agency (MİT) in order to make negotiations with PKK and to solve Kurdish question completely.

We can categorize different approaches in Turkey towards Kurdish question as follows:

1. Official Republican thesis (Kemalism) claiming that there is no such thing as Kurdish question or Kurdish problem and there is only a problem of terrorism in Turkey,
2. Modernist thesis assuming that Kurdish question is a direct consequence of Turkey’s socioeconomic underdevelopment status,
3. Democratic thesis underlining Turkey’s democratic deficits and claiming that Kurdish question will be solved in time as Turkish democracy will deepen,
4. Administrative approach based on the lack of efficiency of Turkey’s current administrative system within the unitary state model,
5. Identity-based approach claiming that the problem is caused by the unrecognized status of Kurdish identity by the Turkish state.

In accordance with these theses or approaches, there have been different solution models to Kurdish question. Accordingly,

• The first thesis (official Republican approach) proposed military methods in order to eradicate terrorism and to continue to Turkey’s nation-building process,
• The second thesis (modernist approach) proposed economic modernization of southeastern Anatolia,
• The third thesis (democratic approach) proposed a better democracy for Turkey,
• The fourth thesis (administrative approach) proposed an administrative reform for Turkey by larger powers of municipalities or a new model of administration based on federalism or autonomy of Kurds,
• The fifth thesis (identity-based approach) proposed a new common identity for all Turkish citizens (e.g. citizens of Republic of Turkey instead of Turk) or a reference to Kurdish identity in the constitution.

In recent years, although now it seems like we have been entering into a new process of toughening policies, Turkish state gave up from its policies of ignoring or denying Kurds and began to make steps in order to help its Kurdish originated citizens and to prevent the collapse of the state authority. After Turgut Özal’s efforts, reform process started with the coalition of Süleyman Demirel’s True Path Party (DYP) and Erdal İnönü’s Social Democratic Populist Party (SHP) and was deepened with the Bülent Ecevit’s DSP-MHP-ANAP coalition. Demirel said, “We should recognize the Kurdish reality” and İnönü established an electoral coalition between his party and pro-Kurdish party. Later, Ecevit and his government made important reforms including the allowance of broadcasting in Kurdish language. These reforms were accelerated by the Islamist-leaning reformist AKP. In fact, Recep Tayyip Erdoğan was the most courageous Turkish leader concerning Kurdish question in his early years of Prime Ministry. Under Erdoğan’s leadership and former President of the Republic Abdullah Gül’s guidance, AKP allowed Kurdish names for densely Kurdish populated cities, established a Kurdish Institute in Mardin Artuklu University[2], built airports in Kurdish cities and declared a ceasefire with PKK. Erdoğan also engaged in very good economic and political relations with Massoud Barzani of Northern Iraq’s Kurdistan Regional Government. However, after the failure of the peace talks between Turkish Intelligence Agency (MIT) and PKK, a new terror wave was started by PKK and Turkish state again had to implement security-military methods in response.

Having all this information in mind, these policies and reforms might be carried out by the Turkish government in the future;

• Turkey should continue to fight against terrorism. Terrorism should be condemned and fought with without making any discrimination where it comes from. Turkish people do not support terrorism and terrorist activities of PKK harm Kurdish originated citizens of Turkey most. This could be seen by the low approval ratings and voting percentages of pro-Kurdish parties in Turkey although there are at least 15 million Kurds living in Turkey. However, security-based policies are not only alternatives in counter-terrorism. In addition to military operations, Turkey could use intelligence activities in order to prevent terror activities in advance without spoiling the normality of life in that region. Moreover, in case it would not provocate Turkish nationalism, Turkey might again engage in negotiations with PKK. However, this time, more information should be provided to Turkish Parliament and Turkish people and if there would be a deal, this should be ratified either by the Parliament or by people in a referendum.
• Turkey should continue to modernize and make investments into southeastern Anatolia. In addition to GAP project, Turkey could propose new infrastructural projects that will make this region a land of hope and investments instead of an exile region for public officials because of the terrible socioeconomic conditions. Turkey could use solar energy in this region in order to reduce its energy dependency and could invest in new technologies.
• Turkey should increase the quality of its democracy. In a better functioning democracy, neither Kurdish question, nor the Islamist challenge will be that harsh. So, by increasing the level of civil rights and liberties, Kurdish question will be weakened. Here, Turkey could organize a new state body composed of academicians and civil society leaders in order to understand people’s problems and propose new policies. Especially barriers against freedom of speech and freedom of press should be removed. Pro-Kurdish deputies should have freedom to defend their views honestly unless they engage in terrorist activities. Same liberty should be provided to Turkish nationalists as well unless they implement hate speeches.
• There should be an official consensus about Turkey’s administrative model. Unitary systems are not on rise in the world and even unitary states are making reforms to strengthen local governing bodies (municipalities). Most of the developed nations of the world (G7 countries for instance) are either federal or give large powers to their local bodies. Here, as I proposed earlier in one of my articles[3], Turkey could use its 7 geographical regions as a model for developing its own federalism. In a federal system, all lifestyles and different identities will be free and protected. It is obvious that western parts of the country will be more secular and pro-European, whereas central Anatolian regions and cities will be highly Islamic and Turkish. Similar to this, Kurdish regions will be more Kurdish, but will still be parts of the country. This can be finalized and protected with constitutional guarantees. Another option might be autonomy for Kurds, which would be seen still too risky by the Turkish state elite. Last option might be to increase the powers of the municipalities within the unitary state model, but until now this was tried and not proven very efficient.
• Kurdish identity could be protected by the Turkish state in order to increase Kurds' loyalty to the state. For instance, in addition to official Turkish language, Kurdish education could be allowed in state schools during week-ends similar to community colleges. There could be new Kurdish Institutes opening in Anatolian universities and Kurdish language could be taught in Turkish state schools as an elective foreign language. However, the acceptance of Kurdish as the second official language will still be considered as too risky by the state and it will not help Kurds as well since they could not find jobs without knowing Turkish. Last policy option might be to change the identity definition of Turkish citizens in Turkish constitution which is still in the status of “Everyone bound to the Turkish State through the bond of citizenship is a Turk” (Türk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türktür)[4]. Since the term "Turk" and "Turkish nation" (Türk milleti) are considered as an ethnic reference by Kurds in Turkey, this could be replaced by “Türkiyeli” or “citizen of Turkey” (Türkiye vatandaşı). A reference to Kurdish identity could also be made in the preamble part of the constitution pointing out Kurds as a part of the Turkish nation as well. This would be the changing or the addition of one word in the constitution, but still could help a lot in solving Turkey’s Kurdish Question.

Finally, as Political Psychology expert Vamık Volkan suggests, ethnic problems are mostly psychological-based and different ethnic groups and nations could overcome their problems if they want to. Of course, among these alternatives, choosing the best policy options will be the responsibility of Turkey’s ruling elite and primarily President Erdoğan. In case of failure, this will be the failure of Erdoğan and his party since they now control nearly all institutions in Turkey.

Dr. Ozan ÖRMECİ

[1] See; https://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa82.htm.

[2] See; http://tyde.artuklu.edu.tr/.

[3] https://www.academia.edu/13691826/_%C3%96rmeci_Ozan_2015_Turkey_s_Kurdish_Question_Revisited_American_Academic_and_Scholarly_Research_Journal_Vol._7_no_3_May_2015_pp._121-133.

[4] See article 66; https://global.tbmm.gov.tr/docs/constitution_en.pdf.

Le Nouveau Premier Ministre de la Turquie Sera Monsieur Binali Yıldırım

Apres la démission de Professeur Ahmet Davutoğlu, le parti islamo-conservateur qui gouverne la Turquie depuis 2002, le parti de la justice et du développement (l’AKP), a assemblé son congrès en mai 22, 2016. L’ancien ministre des transports et des communications, Monsieur Binali Yıldırım (61)  était le seul candidat pour le leadership du parti et il a été choisi comme le nouveau chef de l’AKP. Yıldırım sera le nouveau Premier Ministre de la Turquie dans quelques jours s’il peut constituer son cabinet et prendre la confirmation du Président de la République Monsieur Recep Tayyip Erdoğan.

Binali Yıldırım est un homme de projet ; il parle peu et il travaille beaucoup. Il est l’un des ministres rares dans l’AKP qui évite les polémiques avec les représentatives d’autres partis politiques. Avec Erdoğan, il est nommé comme l’architecte des mégaprojets de transportation la Turquie qui a été réalisé dans les années dernières. Il a servi pour 11 années, la plus longue période pour un ministre des transports et des communications en Turquie. Il parle lentement et comme un homme de peuple avec des mots simples. Il aime raconter des chroniques et faire des blagues. Il aime la technologie et utilise Facebook et Twitter. Il parle l’anglais et le français. Mais il posséde un désavantage assez grave ; la presse turque et internationale présente Monsieur Yıldırım comme un serveur d’Erdoğan qui n’a pas un libre arbitre. Comme les électeurs turques aiment les leaders forts, ça sera un désavantage pour son parti aussi. Monsieur Yıldırım avait dit pendant le congres qu’il va essayer de changer la constitution et d’adopter un système présidentiel pour Erdoğan. Ça montre qu’il va être proche à Erdoğan et n’essayera pas des initiatives indépendants comme son successeur Monsieur Davutoğlu.

Binali Yıldırım peut contribuer à la vie politique de la Turquie avec son style plus gentil. Mais tout le monde sait que Monsieur Erdoğan est le chef réel de l’AKP et il va imposer sa volonté sur Yıldırım. Le système politique de la Turquie n’est pas encore déterminé et finalisé ; le cas actuel et de facto est un système semi-présidentiel qui manque des régulations de constitution considérant les pouvoirs de Président de la République et le Premier Ministre. Par contre, on doit aussi savoir que même dans une démocratie enraciné comme la  France qui vit sa cinquième république, il y avait beaucoup de changements faites entre 1958-1965. Il ya aussi une chance pour la formation d’un autre parti comme Erdoğan a éloigné et écarté beaucoup de gens importants dans les années dernières qui oppose au système présidentiel. Le problème est que Monsieur Erdoğan n’explique pas exactement ce qu’il veut et il défend un system présidentiel turc (Türk tipi Başkanlık) rappelant les gouvernements des républiques turques dans l’Asie Centrale. Ces pays développant, qui ont considéré dans l’arrière-cour de la Russie sont des républiques jeunes qui ont peu d’expérience pour la démocratie. Mais la Turquie est un pays qui se réalise le parlementarisme depuis 1876 et la démocratie depuis 1950. Alors, Monsieur Erdoğan doit prendre exemple le system présidentiel des Etats-Unis ou le système semi-présidentiel de la France au lieu des pays autoritaires.

Dr. Ozan ÖRMECİ      

Binali Yıldırım Will Become Turkey's New Prime Minister

After the resignation of Prime Minister Ahmet Davutoğlu, Turkey’s ruling Justice and Development Party (JDP) organized its extraordinary congress on May 22, 2016. The congress was organized -similar to previous ones- with only one leadership candidate; Binali Yıldırım. Yıldırım was chosen as the party’s new chair by taking nearly all votes and was assigned by President Recep Tayyip Erdoğan to form the new government. Without any doubt, Mr. Yıldırım will become Turkey’s new Prime Minister soon. But this will not solve Turkey’s democratic problems as well as disputes about its political system.

Binali Yıldırım (61) is often defined as one of the most successful members of the AKP cabinets since he has been the Minister of Transport, Maritime and Communication for 11 years (longest serving person in this position in Turkey) and often credited as one of the architects of AKP’s giant infrastructural projects together with Mr. Erdoğan. Yıldırım is known as a man of action who speaks rarely. He does not engage in political disputes with other members of the parliament. When he speaks; he either announces a new project or tells a joke. He speaks slowly and with words of ordinary people. He also speaks French and English as foreign languages. He is from Erzincan and he represents pious Anatolian people who want to see Turkey moving up in the world and enjoying better economic conditions. He loves technology and uses social media tools like Facebook and Twitter frequently. His rhetoric is not divisive and he might have more support from young and secular Turks who do not approve Erdoğan’s authoritarian and arrogant Islamist style. Thus, he might be a good choice for this position. But he will have an important disadvantage; he is presented by Turkish and international media as well as opposition parties as an associate of Erdoğan who does not have his own will. This might be seen as a weakness by Turkish voters who prefer strong and populist leaders. Students of Turkish Politics will remember the fall of ANAP (Motherland Party), a center-right political party that governed Turkey between 1983 and 1991 and scattered into pieces after the election of its charismatic leader Turgut Özal as the President of the Republic and the replacement of Özal with a so-called low profile figure Mr. Yıldırım Akbulut. This will be the biggest disadvantage of Binali Yıldırım.

Knowing this weakness, Binali Yıldırım admitted during the Congress that he will try to change Turkish constitution and to bring a new Presidential system which will be fulfilled by Mr. Erdoğan. Presidential system discussion in Turkey is no longer a taboo, which might be seen in fact as a positive step. But there is a fundamental problem in Erdoğan’s Turkish-type Presidentialism; Erdoğan wants to establish a Presidential system as in the Central Asian Turkic Republics. Turkey, as a country that practices parliamentary system since 1876 and democracy since 1950, should take more democratic Presidential systems like USA or a democratic semi-Presidential system like France as its new model. Turkic states are largely authoritarian; this might be reasonable in their own specific conditions since these countries are recently established after the fall of communism and are still under the strong influence of Russia’s authoritarian political culture. But Turkey, a country officially aiming to become a European Union member and have very close economic, cultural, political and military ties with the Western states, should take inspiration from Western capitals. Looking objectively, in fact Turkey could act itself as a model to Central Asian states even with its current socioeconomic status and political system much more developed than these countries. However, Erdoğan wants to dominate the political scene by himself alone and does not explain clearly why he wants his powers to be unchecked. His rhetoric of not being able to rule Turkey with current system might be in fact correct; but then Turkish people expect from him to explain what is wrong with the parliamentary system or a democratic Presidentialism as in the case of USA.

This will be the key political issue in Turkey together with rising terrorist activities of PKK, growing concerns about political Islam and ISIS threat and deteriorating relations with Russia in the following months. Transition into Presidentialism now seems more possible, especially after the lifting of the immunity of Turkish parliamentarians by three “Turkish” parties: AKP (JDP), CHP (RPP) and MHP (NAP). This might be followed by a by-election in which AKP might dominate against pro-Kurdish HDP (PDP) in south-eastern villages whose demographics have changed considerably in recent months due to military operations and forced migrations imposed on Kurdish people both by the state and PKK. However, Kurdish people might also consider the removal of its elected representatives from the Turkish parliament as an attack to their democratic rights and vote largely in favor of pro-Kurdish PDP again.

Dr. Ozan ÖRMECİ

AK Parti'nin Yeni Genel Başkanı ve Türkiye'nin Yeni Başbakanı Binali Yıldırım Oldu

Önceki gün (22 Mayıs 2016) yapılan Adalet ve Kalkınma Partisi Kongresi’ne tek aday olarak giren Binali Yıldırım (61)[1], oyların neredeyse tamamını alarak AK Parti’nin yeni Genel Başkanı seçildi. Yıldırım, Recep Tayyip Erdoğan ve Ahmet Davutoğlu’ndan sonra partinin 3. Genel Başkanı olacak. Ahmet Davutoğlu’nun istifasının ardından Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan tarafından yeni hükümeti kurmakla görevlendirilen Yıldırım, böylelikle Türkiye’nin 27. Başbakanı da olacak.

1955 Erzincan Refahiye doğumlu olan Yıldırım[2], 1970'te Piri Reis Ortaokulu’nu ve 1973 yılında Kasımpaşa Lisesi’ni bitirip, ardından İstanbul Teknik Üniversitesi Gemi İnşa ve Deniz Bilimleri Fakültesi’nden mezun oldu ve aynı bölümde yüksek lisans yaptı. Akabinde 1978-1993 yılları arasında Türkiye Gemi Sanayi Genel Müdürlüğü ve Camialtı Tersanesi’nde çeşitli kademelerde yöneticilik yaptı. Yine 1990-1991 yılları arasında İsveç’te bulunan Uluslararası Denizcilik Örgütü’ne (IMO) ait Dünya Denizcilik Üniversitesi’nde (WMU) Denizde Can ve Mal Güvenliği Yönetimi konusunda ihtisas eğitimi aldı. Bu eğitim sırasında, toplam 6 ay süreyle İskandinavya ülkeleri ve Avrupa’da çeşitli ülke limanlarında Denizcilik İdaresi Uzmanları ile birlikte kontrollerde bulundu. Siyasete 2002 yılında AK Parti ile adım atan Yıldırım, 22. ve 23. dönem parlamentolarında Erzincan, 24. ve 26. dönemde ise İzmir milletvekilliği yaptı (halen yapmaktadır). 58., 59., 60., 61., 62. ve 64. hükümetlerde Türkiye Cumhuriyeti Ulaştırma Bakanlığı yapan Yıldırım, 2014 yerel seçimlerinde Cumhuriyet Halk Partisi’nin kalesi olarak bilinen İzmir’de Büyükşehir Belediye Başkanlığına aday oldu ve partisinin oy oranını yüzde 36’lara çıkarmasına rağmen yarışı kaybetti. Daha sonra bir süre Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın danışmanlığını yapan Yıldırım, son olarak Ahmet Davutoğlu Başbakanlığındaki 64. hükümette Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanı olarak görev yapıyordu. Yıldırım, 11 yılı aşkın süreyle Ulaştırma Bakanlığı yaparak, bu alanda Türkiye’de rekor kırmış önemli bir siyasetçi olarak dikkat çekiyor.

Kendisi gibi mütedeyyin bir öğretmen olan Semiha Yıldırım ile evli olan Binali Yıldırım’ın üç çocuğu var. Ayrıca kendisinin orta düzeyde Fransızca ve İngilizce bildiği ifade ediliyor. Dindar bir Müslüman olan Yıldırım, buna karşın iç siyasette polemiklere girmeyen ve saldırgan olmayan üslubuyla ülke genelinde sevilen bir isim. Ancak Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın adeta atadığı bir Başbakan olarak, “düşük profil” tartışmaları kendisine zarar verebilir. Projeci bir isim olarak bilinen Yıldırım, bu nedenle altyapı hamleleri ve teknolojik atılımlarla bugüne kadar oluşturduğu başarılı Bakan imajını sürdürmeye gayret edecek. Yıldırım, Bakanlığı döneminde birçok altyapı projesini başarıyla tamamladı ve az konuşan-çok iş yapan bir isim olarak takdir topladı. İyi bir sosyal medya kullanıcısı olan Binali Yıldırım’ın Ekim 2012 tarihinden beri Twitter’da hesabı var.[3] Kendisinin 487.000’in üzerinde hiç de azımsanmayacak sayıda takipçisi bulunuyor. Facebook’ta da onlarca hayran sayfası bulunan Yıldırım’ın en popüler hesabı, https://www.facebook.com/binali4040/ adresindeki yaklaşık 20.000 takipçili hesap. Yıldırım’ın Başbakanlığa geçmesi, Türkiye’deki muhalefet çevrelerinde daha çok Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Başkanlık sistemine geçiş için düşündüğü bir ara formül olarak değerlendiriliyor. Zaten Yıldırım da, “yeni anayasa ve Başkanlık sistemi önceliğim olacak” sözüyle Cumhurbaşkanı Erdoğan’a olan sadakatini göstermeye gayret ediyor. Ancak daha önce Cumhurbaşkanlığına çıkan ANAP lideri Turgut Özal’ın yerine geçirdiği Yıldırım Akbulut örneği akla getirilirse, Yıldırım’ın özerk alanını koruyamaması ve Cumhurbaşkanı Erdoğan karşısında çok pasif gözükmesi, genel seçimlerde AK Parti’nin oy oranını düşürebilecek bir handikap haline gelebilir. Yıldırım’ın halefi Ahmet Davutoğlu ile farklılıklarına dikkat çeken Hürriyet Gazetesi yazarı Ahmet Hakan Coşkun, Davutoğlu’nun teorisyen, akademisyen, sesi gür, selam veren, iddialı, nutuk atan ve stratejik derinlikli kişiliği karşısında Yıldırım’ın pratisyen, mühendis, sesi kısık, fıkracı, iddiasız, köprü yapan ve yol-su-elektrik üçlüsüyle özdeşleşmiş imajına dikkat çekiyor.[4]

Yabancı basın da Binali Yıldırım’ın seçilmesiyle ilgili haberlere ön sayfalarında yer verdi. Amerikan The New York Times gazetesi, internet sitesinden verdiği haberde Yıldırım’ın Kongre’de yaptığı konuşmanın en önemli bölümlerini İngilizce altyazılı olarak yayınlarken, Yıldırım’ı Erdoğan’ın uzun süreli müttefiki (a longtime ally) olarak takdim etti.[5] İngiliz BBC, dünyadan seçtiği haberlerde Yıldırım’ın seçilmesini ilk haber olarak verirken, bunun Erdoğan’ın sistemde daha da güçlenmesi olduğunu (Erdoğan’s grip on power) iddia etti.[6] BBC, haberinde, AK Parti’nin önceki dönem milletvekillerinden ve liberal muhaliflerden olan Suat Kınıklıoğlu’nun görüşlerine de yer verdi. Kınıklıoğlu, röportajda, Yıldırım’ın Erdoğan’ın sözünden çıkamayan bir Başbakan olacağını ve Türkiye’nin de facto olarak Orta Asya Türk devletlerindekine benzer bir Başkanlık sistemine geçtiğini iddia etti. Alman Deutsche Welle, Türkçe yayın yapan web sitesinde Kongre’deki konuşmaları yorumsuz olarak sunarken, Başkanlık sistemi tartışmalarını öne çıkardı.[7] Fransız Le Monde, Kongre haberini Türkiye-Avrupa Birliği ilişkileri ve Suriyeli mültecilerin geri kabulü karşısında Türk vatandaşlarına AB tarafından verilecek Schengen bölgesi vize muafiyeti bağlamında değerlendirirken[8], bir diğer Fransız gazetesi Le Figaro ise, Kongre haberinde adı Genel Başkanlık için de geçen Erdoğan’ın damadı Berat Albayrak’ın Mehmet Şimşek’in yerine Ekonomi Bakanlığına geçeceğini iddia etti[9].

Kongre’nin ardından Bakanlık koltukları için “Bakan-toto” adı verilen tahmin süreci de başladı. Özellikle en önemli ve prestijli Bakanlıklar olan Ekonomi Bakanlığı ve Dış İşleri Bakanlığı’na kimlerin geleceği merak konusu. Bakanlık koltuklarına oturanlar kim olursa olsun, Türkiye’nin siyasal sisteminin belirsiz yapısı, ülkenin geleceğini olumsuz etkilemeye devam ediyor. Başkanlık sisteminin bir tabu konusu olmaktan çıkması olumlu olmakla birlikte, burada örnek alınan modelin Amerikan Başkanlık sistemi değil de, Kınıklıoğlu’nun dikkat çektiği gibi Orta Asya Türk devletlerindeki Rusya kuklası olmakla eleştirilen Başkanlık rejimleri olmasından endişe ediliyor. Başkanlık sistemiyle birlikte yerel yönetimleri güçlendirecek eyalet sistemi, parlamentonun özerkliğini garanti altına alacak anayasal düzenlemeler gibi maddelerin hiç gündeme gelmemesi, bu eleştirileri güçlendiriyor. AK Parti’nin küstürdüğü onlarca önemli merkez ve merkez sağ siyasal figürün varlığı da, ilerleyen aylarda merkez ve merkez sağı kapsayabilecek yeni bir partinin rahatlıkla kurulabileceğini gösteriyor.

Yrd. Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ

[1] Kişisel web sitesi için; http://www.binaliyildirim.com.tr/.

[2] Biyografik detaylar buradan alınmıştır; https://tr.wikipedia.org/wiki/Binali_Y%C4%B1ld%C4%B1r%C4%B1m.

[3] Bakınız; https://twitter.com/ba_yildirim.

[4] http://sosyal.hurriyet.com.tr/yazar/ahmet-hakan_131/ak-parti-kongresinden-enteresan-esintiler_40107530.

[5] http://www.nytimes.com/video/world/middleeast/100000004429883/new-prime-minister-for-turkey.html.

[6] http://www.bbc.co.uk/programmes/p03v59h9.

[7] http://www.dw.com/tr/akpde-yeni-genel-ba%C5%9Fkan-y%C4%B1ld%C4%B1r%C4%B1m/a-19275703.

[8] http://www.lemonde.fr/europe/article/2016/05/22/turquie-le-systeme-presidentiel-priorite-du-futur-premier-ministre_4924143_3214.html.

[9] http://www.lefigaro.fr/flash-actu/2016/05/22/97001-20160522FILWWW00153-turquie-binali-yildirim-charge-de-former-un-gouvernement.php.

Kitap Özeti: Altan Tan'dan 'Kürt Sorunu: Ya Kardeşlik Ya Hep Birlikte Kölelik'

1958 Batman doğumlu Kürt kökenli Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı yazar ve siyasetçi Altan Tan[1], 24., 25. ve 26. dönem milletvekili genel seçimlerinde Halkların Demokratik Partisi (HDP) adına Diyarbakır’dan milletvekili seçilmiş önemli bir kanaat önderi ve siyasetçidir. Kürt kökenli olan babası Bedii Tan’ı 12 Eylül 1980 askeri darbesi sırasında Diyarbakır Askeri Cezaevi’nde gördüğü işkencede kaybeden Tan, Kürt-İslam kimliğine dayalı olarak siyaset yapan ve Kürt Sorunu konusunda oldukça bilgili bir isimdir. Kürtçe, Türkçe, İngilizce ve Arapça bilen Altan Tan, evli ve 6 çocuk babasıdır. Tan’ın ilk baskısı 2009 yılında yapılan ve Timaş Yayınları tarafından piyasaya sürülmüş olan kitabı “Kürt Sorunu: Ya Tam Kardeşlik Ya Hep Birlikte Kölelik”[2], bu alanda yazılmış önemli bir eser olarak dikkat çekmektedir. Kitap, daha şimdiden onlarca baskı yapmış ve ülke genelinde ciddi kamuoyu yaratmıştır. Bu yazıda, Tan’ın kitabındaki temel tespitlerini özetlemeye çalışacağım.

Kitap kapağı

Altan Tan’a göre, Türkiye’de Kürt Sorunu konusunda 5 temel görüş vardır. Bunlar;

1. “Kürt Sorunu yoktur” diyen inkârcı görüş,
2. “Kürt Sorunu bir terör ve bölücülük sorunudur” diyen ve sorunu kökü dışarıda olarak değerlendiren komplocu görüş,   
3. “Kürt Sorunu ekonomik bir sorundur” diyen feodalizm ve ekonomik geri kalmışlık karşıtı modernist paradigma,
4. “Kürt Sorunu etnik bir kimlik sorunudur” diyen demokratik yaklaşım,
5. “Kürt Sorunu ulusal bir sorundur” diyen ve bağımsız Kürdistan’ın kurulmasını amaçlayan bölücü anlayıştır.

Tan’a göre, bu görüşler arasında en doğru yaklaşım dördüncüsüdür; yani Kürt Sorunu’nu etnik kimliğe dayalı bir sorun olarak gören ve demokratik açılımlarla bunu çözmeyi amaçlayan yaklaşım. Bunun ardından, yazar, Kürtlerin tarihini incelemekte ve Orta Doğu’nun kadim halklarından biri olan Kürtlerin yaşadıkları coğrafyalara (Türkiye, Irak, Suriye, İran, Ermenistan, Gürcistan, Azerbaycan, Lübnan, Kazakistan) dikkat çekmektedir. Tan’ın dikkat çektiği bir diğer konu ise, Kürt denildiği zaman Zazaca, Kurmanci, Sorani ve Gorani konuşanların tamamının kastedilmesi, buna karşın, Bahtiyariler, Lurlar, Talişler ve Lekler gibi Kürt kavmine yakın halkların genellikle Kürt nüfusa dâhil edilmemesidir. Daha önemlisi ise, yüzyıllar boyu Anadolu’da birlikte yaşayan Kürt, Türk, Arap ve diğer etnik grupların yaptıkları evliliklerin ve Türkiye Cumhuriyeti döneminde hâkim olan Türk kültürünün etkisiyle, birçok Kürt kökenli kimsenin Türk kimliğini benimsemiş olmasıdır. Bu nedenle, Anadolu’daki Kürt nüfusu konusunda kesin bir rakam vermek zordur.  Türkiye’de 1927’de yapılan nüfus sayımı, anadili Kürtçe olan nüfusu % 8,7 olarak tespit etmiştir. 1935 yılı sayımı ise, bunu % 9,86 olarak değerlendirmiştir. Tan’a göre, devletin yıllar içerisinde verdiği çelişkili rakamlara karşın, Anadolu’daki Kürt kökenli nüfus şimdilerde 15 milyon dolaylarındadır. Bunun yanında, İran’da 8 milyon, Irak’ta 4,5 milyon, Suriye’de 1,5 milyon ve diğer ülkelerde (Ermenistan, Gürcistan, Lübnan, Kazakistan, Azerbaycan) 500.000 Kürt vardır. Sonuçta, toplam Kürt nüfusu 30 milyon civarındadır. Bu rakamlara göre, dünyadaki Kürtlerin en az yarısı Türkiye’de yaşamaktadır. Bu nedenle, Türkiye Cumhuriyeti, ilginç bir şekilde en büyük Kürt devleti olarak da nitelendirilebilir. Bu durum da, Türk ve Kürtlerin birbirlerinden ayrılmasının imkânsız olduğunu göstermektedir.

Daha sonra Kürtçe hakkında bilgiler veren Tan’a göre; Kürtçe, birçok uzmanın kabul ettiği üzere Hint-Avrupa dil grubuna ait bir dildir. Günümüzde konuşulan Kürt lehçelerini ise 4 ana grupta toplamak mümkündür; Kurmanci (Bahdini), Sorani, Dimili (Zazaki) ve Gorani (Hevremani). Dilbilimciler, Kurmanci ile Sorenice’yi, Zazaca ile de Goranice’yi birbirlerine yakın, Goranice ve Zazaca’yı ayrıca Farsça’ya yakın olarak kabul etmektedirler. Kürtçe’nin ayrıca farklı ağızları da bulunur. Örneğin, Kurmanci’nin, Serhad (Muş, Bitlis, Ağrı), Mahmudi (Van, Hakkâri), Bohti (Cizre, Şırnak, Eruh, Pervari), Tori (Midyat, Nusaybin, Gercüş, Kerboran) ve Urfi (Urfa, Adıyaman, Malatya) gibi farklı ağızları vardır. Tüm Kürtlerin yaklaşık üçte ikisi Kurmanci lehçesini konuşmaktadır. Bu nedenle, Kürtlerin dil alanında ulusallaşması, ancak bu lehçe temelinde gerçekleştirilebilir. Nitekim Türkiye Kürtleri’nin Kurmanci konuşma oranı % 85-90 dolaylarındadır. Kürtlerin fizyonomileri de oldukça farklılaşmaktadır. Ancak genel itibariyle, karakaşlı, karagözlü ve esmer bir halk oldukları belirtilir. Lakin Bohtan, Tor, Hakkâri ve Zaho bölgelerinde sarışın ve mavi gözlü Kürtler de görülebilmektedir.

Kürtlerin dini inançları da ayrı bir tartışma konusudur. İslamiyet öncesinde neredeyse tamamı Zerdüşt dinine mensup olan Kürtler, zamanla Manilik (Manişeizm-Maniheizm), Yezidilik, Hıristiyanlık ve Yahudilik gibi farklı dinlere geçmişler, ancak 637 yılından itibaren yoğun şekilde İslamiyet’i benimsemeye başlamışlardır. Bugün de, Kürtlerin büyük bölümü Müslüman’dır. Bu Müslüman nüfus içerisinde, Sünnilerin oranı % 90, Şii-Alevi oranı ise % 10 dolaylarındadır. Ancak Alevi Kürtler, bu rakamları az bulmakta ve Alevilerin oranını % 25 olarak değerlendirmektedirler. Sünni Kürtlerin % 80'i Sünniliğin Şafii kolu, % 20’si ise Hanefi koluna mensuptur. Kürtlerde tarikat örgütlenmeleri de oldukça yaygındır. Örneğin, Nakşibendîlik, Kürtler için tarihi ve çok önemli bir dini yapılanmadır. Kürtlerin kendilerine özgü edebiyatı, müzikleri, folklorları ve diğer kültür unsurları da mevcuttur. Ancak Kürtlerin dağınık ve kendi devletleri olmadan yaşamaları nedeniyle, bu gibi unsurlar bugüne kadar tam olarak gelişememiştir.

Kürtlerin sosyal yapısı da dikkat çekici bir unsurdur. Kürtlerde, sosyal olarak en tepede yer alan gruplar Mirler yani Beyler’dir. Bunlar; Kürtlerin topraklarına sahip olan ve onları yöneten büyük ve köklü ailelerdir ve feodal otorite sahibidirler. Kürt siyasi tarihinin en önemli aileleri olan Mervaniler ile Eyyubiler bunlara örnek gösterilebilir. Bey aileleri, kendi aralarında da farklılık gösterirler. Bir kısım Bey aileleri, Botan Beyleri (Bedirhaniler) gibi Osmanlı öncesinden beri hüküm sahibi ve Osmanlı döneminde Valilik ve Paşalık yapmışken, bir kısım aileler de dönemsel olarak güçlenen Eşraf seviyesindedir. Mirlerden sonra, Kürtlerde en önemli sosyal yapılanma Ağalar’dır. Burada kastedilen aşiret ağalarıdır. Birkaç kuşak Ağalığını koruyan aileler, Mirliğe yükselirler. Ancak bu istisnaidir; zira ağaların gücü bölgesel değil, daha çok yereldir ve kendi aşiretleri ile sınırlıdır. Ağalardan sonra gelen sosyal tabaka ise Eşraf’tır. Eşraf, şehir ve ilçe merkezlerindeki büyük Kürt aileleridir. Bir diğer önemli grup ise Şeyhler’dir. Melalar veya Mollalar da, aynı Şeyhler gibi, Kürtler için çok önemli kimselerdir ve dini otorite sahibi olmalarının yanında, kısmen siyasi otoriteye de sahiptirler. Bunların altında yer alan halk tabakası ise; Köylüler, Koçerler (Göçebeler) ve Şehirli Kürtler olarak üçe ayrılır. Bu durum, Kürtlerin feodalizmden moderniteye geçmeleri nedeniyle azalsa da, sosyal hiyerarşi Kürtler için hala önemli ve toplumda oldukça yaygındır.

Daha sonra Kürtlerin tarihini incelemeye koyulan Tan, farklı kaynaklardan istifade ederek birçok önemli bilgiyi uzunca bir şekilde özetleyerek okuyucuya sunmaktadır. Bu noktada, yazarın Osmanlı dönemine dair birkaç temel tespitini paylaşmak faydalı olabilir. 1515’ten 1839 Tanzimat Fermanı dönemine kadar geçen süreçte, Osmanlı Devleti, Kürtlerin aile içi kavgalarına taraf olmamış; hatta bunların çözümlenmesinde tarafsız bir hakem rolü oynayarak, kendisini kavga eden güçlerin üzerinde adil bir yönetici olarak kabul ettirmeyi başarmıştır. Ancak zaman zaman fırsattan istifade etmeye de çalışan Osmanlı, bazı Kürt beyliklerini tasfiye etmiş ve göç (iskan) politikalarıyla bölgede mevcut düzenin devamını sağlamaya çalışmıştır. Vatandaşlık hakları yolunda önemli bir adım olarak görülebilecek Tanzimat Fermanı sayesinde, Kürtler de, diğer tüm sosyal grup ve halklar gibi merkezi otoriteye daha bağlı hale gelmiş (düzenli vergi toplanması), ama bir yandan da hakları artmıştır (devletin ırz, namus, can ve mal güvenliğini sağlama sözü vermesi vs.).  O güne kadar Kürtlerden vergileri kendi Mirleri toplarken, bu yeni sistemde verginin devletçe alınması, Mirlerin ve Kürt halkının tepkisini çekmiştir. Öyle ki, o dönemde Baban Abdurrahman Paşa İsyanı, Rewanduzlu Mehmed Paşa Hareketi, Garzan ve Sincar İsyanları, Amidiyeli İsmail Paşa Olayı, Müküs Miri Han Mahmud İsyanı, Botan Miri Bedirhan Bey İsyanı, Yezdan Şer İsyanı, Osman ve Hüseyin Kenan Bedirhan Olayı ve Şeyh Übeydullah Hareketi gibi birçok isyan gerçekleşmiştir. Ancak Sultan II. Abdülhamid Han döneminde uygulanan Osmanlıcı ve İslamcı siyasetin özellikle Kürtler üzerinde başarılı olması neticesinde, Kürtler, bu isyan döneminin ardından yeniden Osmanlı’ya ve Türk idaresine gönülden bağlı hale gelmişlerdir. İlerleyen yıllarda Jön Türk hareketi ve İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin özgürlük, eşitlik ve anayasacılık ideallerinden etkilenen -özellikle daha iyi eğitimli olan- Kürtler, o dönemde Abdülhamit rejimine karşıt hareketlere kısmen destek vermişlerdir. İlk Kürt gazeteleri de İttihatçıların ilk yıllarına hâkim olan özgürlük ortamında doğmuştur. Dönemin Kürt aydınları Şeyh Übeydullah’ın oğlu Seyyid Abdülkadir, Bedirhan Paşa’nın sürgündeki oğullarından Kahire’de ilk Kürtçe gazete olan Kürdistan Gazetesi’ni çıkaran Mikdat Midhad Bedirhan ve kardeşleri Emin Ali Paşa ile Hüseyin Kenan Paşa, Babanzade Süleyman Hikmed Bey, bir dönem Maarif Nazırlığı yapan Bağdat mebusu İsmail Hakkı Baban, Hariciye Nazırı Süleymaniyeli Kürt Said Paşa’nın oğlu ve 10 yıl süreyle Stockholm’de elçilik yapan Kürt Şerif Paşa, Kosova Valisi Hüseyin Fikri Bey’in 1908’de Dersim mebusu seçilen Paris Hukuk Fakültesi mezunu oğlu Lütfi Fikri, Motkili Halil Hayali, Mısır’da El Ezher Üniversitesi’nde tahsil gören ve Melaye Bate’nin Kürtçe Mevlüd’ünü yayınlayan Liceli Ahmed Ramiz, İstanbul Harp Akademisi mezunu ve daha sonra Irak’ta Bakanlık yapan Mehmed Emin Zeki, Irak’ta Maarif Bakanlığı yapan Tevfik Vehbi, ünlü Kürt şairleri Piremerd ve Hacı Qadri Koyi gibi kişiler, İttihatçılara başlarda destek veren önemli Kürt siyasal figürleridir. İttihatçıların anadil serbestisi gibi ilkeleri, bu dönemde Kürt aydınlarına hitap etmiş ve aydın Kürtler İttihatçıları desteklemiştir. Buna karşın, İslam’ın sosyal ve siyasal hayatta II. Abdülhamid dönemi gibi çok yoğun rol oynamasını isteyen ve modernizme karşı olan Kürtler, İttihatçılara karşı olmuştur. Bunun yanında, Abdülhamid döneminde Hamidiye Alayları’nda yer alan ve devlette yükselen, ancak İttihatçılar döneminde yerlerinden edilen Kürtler ve İttihatçılar tarafından öldürülen ya da sürgüne gönderilen Kürtlerin akrabaları, İttihatçıları desteklememişlerdir. Bu gibi Kürtler, Ahrar Fırkası ve Hürriyet ve İtilaf Fırkası gibi İttihatçı karşıtı hareketlere destek vermişlerdir. İttihatçıların giderek Türkçü bir politikaya yönelmesi neticesinde ise, Kürtler yeniden ayaklanmalara girişmişlerdir. 1913-1914 Bitlis Ayaklanması ve 1914 Barzan Ayaklanması bu ayaklanmalara örnektir. Bu dönemde artan Türkçülük, Kürtler arasında da buna tepki olarak Kürtçülüğün gelişmesine vesile olmuştur. Bu yıllarda çeşitli cemiyetler kuran ve farklı halklar ve devletlerle de ilişkilere giren Kürtler, buna rağmen Kurtuluş Savaşı’nı büyük ölçüde desteklemişlerdir. Bunun sebebi ise, Mustafa Kemal Paşa’nın Kürtler tarafından sevilen bir Osmanlı Paşası olması ve o dönemde Kürtler aleyhine hareket etmemesidir.

Kürtlerin Cumhuriyet dönemindeki durumları da Tan’ın detaylı bir şekilde incelediği çok önemli bir husustur. Feodal özellikleri ağır basan ve özgürlüğüne düşkün bir halk olan Kürtler, Atatürk devrimlerinin bir bölümü nedeniyle devlete yabancılaşmış ve 1924-1925 yıllarından başlayarak yeniden isyan hareketlerine girişmişlerdir. Lozan’da Kürtlerin azınlık değil, birinci sınıf vatandaş kabul edilmeleri başta olumlu görülürken, zamanla bunun Türkleşme politikalarına vesile olacağının düşülmesi, isyan hareketlerini güçlendirmiştir. Bu dönemin en önemli olayı kuşkusuz Şeyd Said İsyanı’dır. Önemli bir Nakşibendî Şeyhi olan Şeyh Said’in önderlik ettiği ayaklanma, genç Cumhuriyet’i neredeyse bölünme noktasına getirmiştir. İsyanın temel sebebi kuşkusuz Hilafet’in kaldırılmasıdır. Ancak bu olayda İngiltere’nin parmağının olması da kesin gibidir. Zira bu olay, Türkiye’nin Musul-Kerkük üzerindeki haklarından vazgeçmesine neden olmuştur. Şeyh Said İsyanı sonrası Kürtlere yönelik politikalar sertleştirilmiş ve İstiklal Mahkemeleri’nin idam kararlarının yanında, Takrir-i Sükûn ve Mecburi İskân politikalarıyla da Kürt kimliği zayıflatılmıştır. Cumhuriyet Halk Partisi’nin izlediği ulus-devlet ve tek millet anlayışlı politikalara tepki duymaya başlayan Kürtler, CHP karşıtı Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Serbest Fırka gibi partilere yakınlık duymuşlardır. Şeyh Said İsyanı dışında Ağrı İsyanı ve Dersim İsyanı da bu dönemin en önemli olaylarıdır. Şeyh Said ve Ağrı İsyanları Sünni, Dersim İsyanı ise Alevi Kürtlerin sahiplendiği ayaklanmalar olmuştur. Bu yıllardan sonra savaş koşulları içerisinde devlete iyice tabi duruma gelen Kürtler, Tan’a göre, Mustafa Muğlalı Olayı gibi bazı provokatif eylemlere karşın, isyan hareketlerine girişmemişlerdir. Bu yıllarda İran’da kurulan Mahabad Kürt Cumhuriyeti ise, Kürtleri heyecanlandıran ve ulusal heveslerini körükleyen bir deneyimdir. Irak KDP’si ve Molla Mustafa Barzani hareketi de temellerini bu yıllarda atmıştır. Dolayısıyla, Kürtler, bu yıllardan başlayarak artık tüm bölge ülkelerinde (İran, Irak, Suriye) örgütlenmeye başlamışlardır.

Katı laik ve sert milliyetçi uygulamalarıyla tepki çeken CHP iktidarına karşı, iktidara yeni gelen liberal Demokrat Parti (DP) yönetimine oldukça sıcak yaklaşan Kürtler, 1950’lerde büyük ölçüde DP’ci olmuşlardır. DP'nin ağır toplarından dönemin Dış İşleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun veciz ifadesiyle, o yıllarda “sarıklılar da, çarıklılar da DP’deydi” ve Kürtler, yeni Başbakan Adnan Menderes’i destekliyorlardı. Dini konularda CHP’ye kıyasla daha özgürlükçü olan ve bu nedenle Kürtlerden destek bulan DP, buna karşın, milli kimlik konusunda CHP’den hiç de farklı değildi ve ulus-devleti savunmaya devam ediyordu. Nitekim 49’lar Olayı ile dönemin Kürt aydınları tutuklanmış ve Kürtler üzerindeki baskılar aynen devam etmiştir. 1960 İhtilali, büyük şehirler ve ülkenin Batı vilayetlerinde coşku ile karşılansa da, Kürt illerinde durum pek de iç açıcı olmamıştır. Zira darbe yönetimi, ilk iş olarak DP’ye yakın 485 Kürt ağa, şeyh ve aydını gözaltına almış ve bunlar arasından 55 kişiyi de sürgüne göndermiştir. Bu yıllarda Türkiye Cumhuriyeti’nin Kürt Sorunu’na bakışı nettir; Kürt Sorunu diye bir şey yoktur! Nitekim Kürtleri “Dağlı Türkler” olarak nitelendiren ve 18 Nisan 1961 tarihli Bakanlar Kurulu’nda kabul edilen rapor, bu dönemin bir ürünüdür.

1960’ların devamı ise, tüm Türkiye’de olduğu gibi Kürt vilayetlerinde de aşırı solun doğduğu ve yükseldiği yıllar olacaktır. İşte bu ortamda, demokratik sosyalist Türkiye İşçi Partisi (TİP) solcu Kürtlerin desteğini alırken, sağcı Kürtler de -yoğun olarak Adalet Partisi’ne verilen destek dışında- Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi’ni kurmuşlardır. Bu dönemin bir diğer önemli olayı ise, Devrimci Doğu Kültür Ocakları’nın (DDKO) kurulması olmuştur. Bu hareketler, Kürt ulusal kimliğini güçlendirirken, 1970’lerde Bülent Ecevit önderliğinde CHP’nin başlattığı sol çizgi, Kürtler arasında da büyük destek bulmuştur. DDKO’dan gelenlerin kurduğu Rızgari, liderliğini Dersimli Kemal Burkay’ın yaptığı Özgürlük Yolu PSKT ve Kawa, bu aşırı solcu dönemin ürünleridir. Bu yıllarda, Irak’taki Barzani hareketi de güçlenmeye ve bölgesinde söz sahibi olmaya başlamıştır. Ancak 1970’lerin en önemli olayı, hiç kuşkusuz, açılımı “Partiya Karkeren Kürdistan” yani Kürdistan İşçi Partisi olan terör örgütü PKK’nın kurulmasıdır. Eylemlerine 1984’te başlayacak olan PKK, 27 Kasım 1978 tarihinde Abdullah Öcalan ve arkadaşları tarafından Lice’nin Pis köyünde kurulmuştur. Bu yıllarda “Apocular” olarak bilinen örgüt, Kürt ulusalcılığını Marksist-Leninist tezlerle harmanlayan bir yapıdaydı. Örgüt, NATO üyesi Türkiye’ye karşı olan sosyalist bloktaki ülkeler ve sol gruplarca da destekleniyordu. PKK, Türkiye’yi emperyalist-sömürgeci bir güç olarak görüyor ve Kürdistan’ın ve Kürt halkının sömürüldüğünü iddia ediyordu. Zaten kendisini hiçbir zaman “Kürt milliyetçisi” olarak tanımlamamış olan PKK, sosyalist mücadeleyi tüm ülke ve dünya sathında savunuyordu. Bu hareket, İslam dinine ve feodalizme de karşı olan yapısıyla başlarda Kürt halkından destek bulmakta zorlanmasına karşın, zamanla güç siyaseti ve devletin yanlış politikaları neticesinde Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde ciddi taban bulmaya başladı.

Altan Tan’a göre, Türkiye’de PKK hakkında 5 yanlış tez vardır. Bunlar;

1. PKK, Türkiye’yi bölüp parçalamak isteyen kökü dışarıda ve daha çok dış destekli bir örgüttür,
2. PKK, Türk derin devleti tarafından bilinçli olarak kurulmuştur,
3. PKK, Türk derin devletindeki bir grup tarafından Musul-Kerkük üzerinde söz sahibi olmak için oluşturulmuştur,
4. PKK, ABD’nin Türkiye üzerindeki şantaj aracıdır,
5. PKK, Türkiye’yi birleştiren ve Kürtleri Batı vilayetlerine göç ettirerek Türkiye’nin bölünmesini engelleyen araçsal bir oluşumdur.

Kürt ulusçuluğunu PKK terörü ile birlikte aynı dönemde doruk noktasına ulaştıran konu ise, 12 Eylül 1980 askeri darbesi ve sonrasında Kürtlere yapılanlardır. Dönemin zulmünün sembolü haline gelen Diyarbakır 5 nolu Askeri Cezaevi, Altan Tan’ın kitabı ithaf ettiği babasını da işkencede kaybettiği bir utanç zindanıdır. Burada yapılan insanlık dışı uygulamalar, bölge halkını devletten soğutmuş ve adeta bilinçli bir şekilde Kürtleri dağa çıkmaya ve silaha sarılmaya zorlamıştır. Kürtçe konuşmanın yasaklandığı, işkence ve kötü muamelenin norm haline geldiği bu dönem, Kürtlere Kürtlüklerini keşfettirmiş ve onları merkez sağ-İslami ve Ecevitçi merkez sol çizgiden, aşırı sol PKK çizgisine doğru itmiştir. Buna karşın, 1980’lerde Erdal İnönü’nün lideri olduğu Sosyaldemokrat Halkçı Parti’nin (SHP) Kürt Sorunu’na yakın ilgi göstermesi, Kürtlerin bağımsız politik örgütlenmelerini geciktirmiş; ancak 1991 yılında Leyla Zana ve Hatip Dicle’nin TBMM’deki yemin töreninde yarattıkları kargaşa, bu ortaklığı sona erdirmiş ve yeniden silahların konuşmasına vesile olmuştur. Bu dönemde, bir yandan aşırı sol PKK destekçisi taban büyürken, sağ tabanda da merkez sağ çizginin yerini devlete laiklik temelinde meydan okuyan İslamcı Refah Partisi (RP) geleneği ve Necmettin Erbakan çizgisi almıştır. Hem sol, hem de sağdan devlete meydan okumaya başlayan Kürtler, bu dönemden itibaren adeta 12 Eylül travmasının intikamını almak istemişlerdir.

Kitabının sonraki bölümünde Türk milliyetçilerinin Kürt Sorunu’na bakışını inceleyen Altan Tan’a göre, MHP destekçisi gruplarda Kürtlere yönelik 3 temel bakış açısı bulunmaktadır. Bunlar;

1. Kürtlerin varlığını inkâr etmek (Alparslan Türkeş çizgisi),
2. Kürtlerin varlığını kabul etmek ama onları düşman olarak görmek (Nihal Atsız çizgisi),
3. Kürtlerin varlığını kabul etmek ve onları düşman olarak görmemek, ama Kürtleri Türk milleti üst kimliği içerisinde asimile etmek istemek (Devlet Bahçeli ve klasik Atatürkçü CHP’li çizgisi).

İslamcıların Kürt Sorunu’na bakışı da çok önemli bir konudur. Altan Tan, bu konuya da kitabında önemli bir yer ayırmıştır. Kendisi de İslamcı bir Kürt olan ve bu nedenle konuyu yakından bilen Tan’a göre, İslamcıları şu şekilde gruplandırmak doğru olur; Nurcular, tarikatlar, Milli Görüş hareketi (Erbakan çizgisi), Müslüman aydınlar, Müslüman Kardeşler (İhvan) çizgisi ve İran İslam Devrimi çizgisi. Bu gruplar içerisinde, Tan’a göre, Kürtlere en demokrat yaklaşan oluşum, Bediüzzaman Said-i Nursi ve onun kurduğu Nurcu hareketidir. Milliyetçi aşırılığın en yoğun olduğu dönemde yaşamasına rağmen, Nursi, ilginç bir şekilde Kürt halkını hiçbir zaman reddetmemiş ve onların haklarını da -aynı İslamcılar gibi- savunmuştur. Modernleşmenin insanları yerel kılık-kıyafet ve geleneklerinden koparmasını eleştiren ve Kemalizm’in devrimci radikal metotlarından hazzetmeyen Nursi, Türkçe yazılarının yanında Kürtçe yazılar da kaleme almıştır. Nursi, Kürt ve Türk milliyetçiliklerine karşı olup, Türkleri ve Kürtleri ümmet anlayışı içerisinde bir arada yaşatmak isteğindedir. Ayrıca Kürtlerin Türklerden bağımsız bir gelecek kurmasına da daima karşı olmuştur. Ona göre; Kürtler, muhtariyet (özerklik) için mücadele etseler bile, bunu Osmanlı’ya karşı Batılıları ya da diğer güçleri destekleyerek değil, Osmanlı ya da Türkiye ile beraber hareket ederek yapmalıdırlar. Buna karşın, Nursi’nin hayali sadece Türkler ve Kürtlerle sınırlı değildir; o, halkların eşit parçası olacağı büyük bir İslam devleti istemektedir. Said Nursi’nin izinden giden Nurcular ise, Nursi’nin fikirlerinden ilham alarak, değişen koşullara uygun yeni siyasalar ve görüşler geliştirmişlerdir. Yeni Asya, Yazıcılar, Yeni Nesil, Meşveret, Fethullah Gülen Cemaati, Med-Zehra Grubu ve Zehra Grubu gibi farklı alt kümelerde gruplandırılabilecek olan Nurcular, Soğuk Savaş döneminde anti-komünist mücadelenin ön plana çıkmasından dolayı Kürt Sorunu’na başta fazla ilgi göstermemiş ve Said Nursi’nin çizgisinden caymışlardır. Ancak Soğuk Savaş’ın bitmesiyle birlikte, Nurcular, demokratikleşme ve Kürt Sorunu’na daha büyük önem atfetmeye başlamışlardır. Özellikle Türkiye ve Irak’taki Kürt vilayetlerine birçok okul açan Gülen Cemaati, bu konuda öncü bir rol oynamış ve Kürt haklarını demokrasiye uygun olarak savunmuşlardır. Tarikatlar da, Kürtler konusunda daima önemli bir konumda olmuşlardır. Zira Kürtler, birkaç asırdır yoğun biçimde Nakşibendî tarikatına mensupturlar. Ancak tarikatlar, devlet korkusu ya da saygısından olsa gerek, Kürt Sorunu konusunda oldukça muhafazakâr bir çizgidedirler. Buna benzer şekilde, Necmettin Erbakan ve Milli Görüş hareketi de Kürt Sorunu konusunda devrimci bir yaklaşım benimsememiş ve Müslüman kimliği altında Türk ve Kürtleri kaynaştırarak bu sorunu çözebileceğini iddia etmiştir. Müslüman aydınların bir bölümü resmi tezlere yakınken, bir bölümü Kürt haklarını İslami çizgiye uygun olarak savunmaya gayret etmişlerdir. İhvan (Müslüman Kardeşler) çizgisi de, bugüne kadar Kürt Sorunu konusunda Erbakan çizgisine yakın bir siyaset izlemiştir. İran İslam Cumhuriyeti ise, Tan’a göre, İslami rejim adı altında Kürtlere en sert yaklaşımı benimseyen ve Fars (Pers) kimliğini Kürtlere dayatan bir siyaset izlemiştir.

Yazara göre, Türkiye Cumhuriyeti devletinin Kürt Sorunu konusunda uyanmaya başladığı dönem Turgut Özal iktidarı olmuştur. Özal, ailesinin bir tarafından Kürt olmasının yanında, Kürtlere sevgiyle yaklaşması nedeniyle Kürtlerin çok sevdiği bir lider olmuştur. Buna rağmen, birçok hatalı politika Özal döneminde de devam etmiştir. Hatta korucu uygulaması, ilk kez Özal döneminde uygulanmaya başlanmıştır. Özal, Kürt Sorunu’nu daha fazla demokrasi ve kimlik-kültürel haklar temelinde çözmek istemiş, ancak buna izin verilmemiştir. Mesut Barzani ve Celal Talabani gibi o güne kadar adam yerine konmayan Kürt liderlerle dostluk kurması ve Kürt Sorunu’na ilgi gösteren Cengiz Çandar gibi gazetecilerle yakın mesaisi, Özal’ın bu konudaki ilerici vizyonunun ispatıdır. Ancak Özal’ı engelleyen şey, Tan’a göre “derin devlet” olmuştur.

Kitabında bu gibi konulara yer veren Altan Tan, İslamcı ve Kürt kimliğine yaslanan çizgisiyle yeni Türkiye’nin önemli bir siyasal figürüdür. Bu nedenle, fikirleri dikkatle dinlenmeli ve okunmalıdır. Ancak Tan’ın kitabında PKK terörünün yol açtığı yıkım ve kayıplara hiç yer vermemesi, bu konudaki görüşlerinin tarafsız olmadığı izlenimini doğurmaktadır. Zira gerçek demokratlar, şiddet kimden gelirse gelsin buna karşı durabilen ve demokratik yöntemleri savunan kimselerdir.

Yrd. Doç. Dr. Ozan ÖRMECİ

---

[1] Hakkında bilgiler için; https://tr.wikipedia.org/wiki/Altan_Tan.

[2] Buradan satın alınabilir; http://www.idefix.com/Kitap/Kurt-Sorunu/Altan-Tan/Arastirma-Tarih/Etnoloji/urunno=0000000288667.