Giriş
Joseph Nye veya tam ismiyle Joseph Samuel Nye Jr., Amerikalı tanınmış bir Siyaset Bilimi Profesörüdür. 1937 doğumlu olan Nye, maalesef bu yıl içerisinde 6 Mayıs 2025 tarihinde 88 yaşında vefat etmiştir. Bilimsel literatüre katkıları ve yetiştirdiği binlerce öğrenci nedeniyle çok sevilen ve sayılan bir kişi olan Nye'ın vefatı ardından başta ülkesi Amerika Birleşik Devletleri (ABD) olmak üzere birçok ülkede anısına post-mortem yazıları yayımlanmıştır. Bu yazıda ben de eserlerinin bir kısmını okuduğum Joseph Nye hakkında bazı bilgileri sizlerle paylaşarak onu anmaya çalışacağım.
Joseph Nye'ın Hayatı ve Kariyeri
19 Ocak 1937 doğumlu olan Joseph Nye, New Jersey'de orta sınıf bir ailenin çocuğu olarak yetişmiştir. Nye'ın Siyaset Bilimi alanındaki parlak kariyeri ise, ABD'nin elit üniversitelerinden birisi olan Princeton'da Tarih bölümünde lisans eğitimine başlamasıyla gelişmiştir. Burada Tarih dersleri dışında farklı Sosyal Bilimler dersleri de alan Nye, kısa sürede siyasete ve toplumsal yaşama ilgisinin ve gözlem yeteneğinin sonucu olarak kaleme aldığı The Princeton Daily'deki köşe yazılarıyla dikkat çekmiş ve 1958 yılında Tarih bölümünden "summa cum laude" derecesiyle mezun olmuştur. Akademik başarısı nedeniyle Rhodes bursuna hak kazanan Nye, yüksek lisans eğitimi için ülkesi ABD yerine İngiltere'nin ünlü Oxford Üniversitesi'nin Exeter Koleji'ni tercih etmiş ve burada Felsefe, Politika ve Ekonomi (PPE) programında lisansüstü eğitimini başarıyla tamamlamıştır. ABD'ye dönüşünde, Nye, doktora eğitimi için ise ABD'nin bir diğer elit üniversitesi Harvard'ı tercih etmiş ve burada Henry Kissinger ve JK Galbraith gibi önemli isimlerden aldığı derslerden sonra Doğu Afrika'daki bölgesel entegrasyon girişimleri üzerine yazdığı doktora teziyle 1964 yılında Siyaset Bilimi alanında "Dr." unvanına hak kazanmıştır. Doktora programından mezun olmasını müteakiben Harvard'da öğretim üyesi olarak hemen işe başlayan Nye, farklı dönemlerde Harvard Üniversitesi'ne bağlı John F. Kennedy School of Government'ta Uluslararası İlişkiler Merkezi Müdürü ve Dekan olarak görev yapmış ve emekliliği öncesi Emeritus Seçkin Hizmet Profesörü olarak aynı kurumda ders vermeye devam etmiştir.
Siyasete de uzak bir isim olmayan Joseph Nye, ülkesi ABD'de farklı bazı devlet kurumlarına da hizmet etmiştir. Örneğin, tanınmış akademisyen, Jimmy Carter döneminde, 1977'den 1979'a kadar Güvenlik Yardımı, Bilim ve Teknolojiden sorumlu Dışişleri Bakan Yardımcısı olarak görev yapmış ve Ulusal Güvenlik Konseyi Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Grubu'na Başkanlık etmiştir. Hatta bu dönemdeki hizmetlerinden dolayı, Nye, Dışişleri Bakanlığı'nın en yüksek takdirnamesi olan Üstün Onur Ödülü'nü almıştır. Joseph Nye, ayrıca, Bill Clinton'ın Başkanlığında 1993 ve 1994 yıllarında Başkan için istihbarat tahminlerini koordine eden Ulusal İstihbarat Konseyi'nin Başkanlığını yapmış ve İstihbarat Topluluğu'nun Üstün Hizmet Madalyası ile ödüllendirilmiştir. Son olarak, Amerikalı akademisyen, 1994 ve 1995 yıllarında Uluslararası Güvenlik İşlerinden Sorumlu Savunma Bakan Yardımcısı olarak görev yapmış ve burada yaptığı hizmetler nedeniyle de ilerleyen yıllarda ödüllendirilmiştir.
Devlete hizmet ettiği Carter ve Clinton dönemlerinden de anlaşılabileceği üzere, Joseph Nye, Demokrat Parti'ye yakın bir akademisyen olmuş ve Demokrat Başkanlar döneminde Amerikan hükümetine doğrudan hizmet sunmuştur. Ancak ses getiren istisnai akademik başarıları nedeniyle, Nye, Cumhuriyetçi Başkan ve siyasal elitin de saygı gösterdiği bir isim olmayı başarmıştır.
Eserleri
Oldukça üretken ve başarılı bir akademisyen olan Joseph Nye, birçok önemli kitaba ve yine çok sayıda akademik makale ve görüş yazısına imzasını atmıştır. Bu yazılar, akademik literatürde kalıcı izler bırakmasının yanında, uluslararası siyasetin yapılış biçimlerine de doğrudan etki etmiş ve akademisyenin fikirlerinin soyut düzlemde kalmayıp hayatımızı doğrudan etkilediğini ispatlar nitelikte siyasal alanda büyük yankı uyandırmıştır. Bu eserlerin tam listesi şöyledir:
2011 yılında Amerikan Foreign Policy dergisi tarafından dünyanın en etkili düşünürleri arasında gösterilen Nye, aynı derginin 2014 yılı içerisinde uluslararası çaptaki akademisyen ve politika yapıcılarla yaptığı bir araştırma sonucunda ise, politika yapıcılar açısından dünyanın en etkili akademisyeni olarak lanse edilmiştir. Joseph Nye'ın bazı eserleri Türkçe'ye de çevrilmiş ve ülkemizde yayımlanmıştır. Nye'ın eserlerine Uluslararası Politika Akademisi (UPA) editoryal takımı ve yazarları olarak biz de yakın geçmişte büyük ilgi göstermiş ve birçok eseri ve düşüncesini okurlarımıza aktarmıştık.
Önemli Kavram ve Düşünceleri
Joseph Nye denince akla gelen ilk kavram, hiç şüphesiz, "yumuşak güç" (soft power) olgusudur. Yumuşak güç, siyasi, askeri, ekonomik müdahale olmadan bir grup üzerinde etki sahibi olabilmek şeklinde özetlenebilecek farklı bir güç türü olup, askeri-siyasi-ekonomik yöntemlere dayalı "sert güç" (hard power) yöntemlerinden ayrışmaktadır.
Bu kavramı yaratan ve kavramsallaştıran ilk kişi Nye olmuş; ancak onun ardından günümüzde bu kavram ve buna dair literatür alabildiğine derinleşmiştir. Bu konuda Soft Power: The Means To Success In World Politics adlı çok önemli bir esere imza atan Nye, Sovyetler Birliği ve komünizmin ülkesi ABD ve kapitalizme yenilmesi örneğinden yola çıkarak, ABD'nin diğer ülkeler ve halklar nezdinde gücünü sağlayan temel olgunun askeri gücünün yanı sıra insanların Amerikan kültürü ve yaşam biçimine duydukları ilgi ve olumlu yaklaşım olduğunu ileri sürmüştür. Nye'ın geliştirdiği bu kavram sonrasında günümüzde artık ülkelerin yumuşak güç gelişmişlik düzeylerini ölçen farklı endeksler bile yayınlanmaktadır.
Bu konuda Amerikan hükümetine danışmanlık da yapan Nye, Demokrat Parti çizgisine uygun şekilde, ABD'nin askeri müdahaleler yerine demokrasi, açıklık, özgürlük, piyasa ekonomisi gibi değerler üzerinden diğer devletler ve halkların saygı ve sevgisini kazanarak uluslararası siyasette etkili olmaya çalışmasını önermiş ve bu nedenle barışa yatkın bir isim olmuştur. Nye, George W. Bush dönemindeki Irak Savaşı'nı da "işgal" olarak nitelendirmiş ve bu savaşın ABD'ye çok olumsuz yansımaları olduğunu iddia ederek, Endonezya'da halkın Amerika'ya yönelik bakışında yaşanan olumsuz dönüşümü buna örnek olarak vurgulamıştır.
İlerleyen yıllarda uluslararası siyaset ve büyük güç rekabeti gibi konulara yönelen Nye, özellikle ABD-SSCB rekabeti ve Soğuk Savaş dönemi, Çin yükselişi ve ABD-Çin rekabeti gibi konuları derinlemesine işlemiş ve Konfüçyüs Enstitüleri gibi Çin'in yumuşak güç girişimlerini de yakından takip ederek görüşlerini iletmiştir. Nye, bu konuda iki devlet arasında çatışmayı bir anlamda kaçınılmaz ve doğal olarak değerlendiren John Mearsheimer'dan farklı olarak, iki devletin yeni düzenin/dönemin koşulları üzerinde uzlaşabilecekleri görüşünü işlemiştir. Bu yönüyle, Nye, Realizm'den farklı ve İdealizm'e yakın duran bir Siyaset Bilimci olmuş ve daima uluslararası siyasette uluslararası kuruluş, uluslararası hukuk, devlet dışı aktörler ve yumuşak güç unsurlarının önemine vurgu yapmıştır.
Nye'ın 2011 yılında TED Talks kapsamında yaptığı güç konulu bir konuşması da yıllar içerisinde bir Siyaset Bilimi klasiği haline gelmiş ve ABD-Çin ilişkilerine dair zihin açan bir öngörü olarak büyük yankı uyandırmıştır. Nye, bu konuşmasında, Çin'in ve Asya'nın yükselişi haberlerinin gündemi kapladığı bir dönemde, aslında bunun Çin ve Asya'nın dünya siyaseti ve ekonomisine geri dönüşü olduğunu vurgulamış ve böyle bir dönemde ABD'nin aslında gerilemediğini, ama diğerleri kadar hızlı büyümediği için böyle bir algının oluştuğunu kaydetmiştir. Nye, bir devletin güç kullanma veya güç kullanma tehditleri olmadan da istediği sonuçlara ulaşabileceğini ve bunun için yumuşak güç yöntemlerini geliştirmesi gerektiğini ifade etmiştir. Bu anlamda, Amerikalı akademisyen, günümüzde hangi ordunun daha güçlü olduğu kadar, hangi hikâyenin halklar açısından daha ikna edici olduğunun önemli olduğuna vurgu yapmıştır.
Nye'ın uyarılarına karşın, ABD'de Çin'in yükselişi nedeniyle oluşan tehdit algısı ilerleyen yıllarda güçlenmeye devam etmiş ve Graham Allison'ın 2018 tarihli Destined For War: Can America and China Escape Thucydides's Trap? kitabında belirtildiği üzere, iki devlet arasında yaşanacak yakın gelecekteki büyük bir savaş beklentisi giderek artmıştır. Nitekim 2016'da ABD Başkanı seçilen Donald Trump'ın da özellikle ilk dönemindeki Çin karşıtı söylemlerinin ve geliştirdiği "ticaret savaşları" politikasının bu yönde bir gelişmenin tezahürleri olduğu düşünülebilir. Ancak günümüzde bu konuda Trump yönetimi ve Cumhuriyetçilerin de biraz daha sağduyulu ve dengeli bir pozisyona ulaştıkları söylenebilir.
Sonuç
Sonuç olarak, Joseph Nye, Siyaset Bilimi'nin çok önemli bir değeri olarak refere edilmeye ve hatırlanmaya devam edecek ve görüşleri yeni nesil akademisyenlerce daha da geliştirilecektir. Şu sıralar Nye'ın görüşlerinin medyada ve uluslararası siyasette pek ön planda olmaması ise, ABD başta olmak üzere birçok ülkede Realistlerin daha ön planda olmasıyla alakalı konjonktürel bir durumdan kaynaklanmaktadır. Ancak yakın gelecekte, Nye ve görüşleri, iktidarların değiştiği ve evrensel normların daha önemli hale geldiği bir dönemde yeniden çok daha görünür ve etkili hale gelecektir.
Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ
Giriş
Donald Trump'ın yeniden Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Başkanı seçilmesinin ardından bazı konularda uyguladığı sert önlemler ve politikalar, dünyanın en büyük ekonomisi ve en ciddi askeri gücü olan ABD'de ciddi bir siyasal ve toplumsal kutuplaşmaya neden olmaya başladı. Öyle ki, Başkan Trump ve ekibinin kayıtdışı göçmenleri zor kullanarak ülkeden gönderme girişimleri, ABD'ye bir şekilde yerleşmiş ve burada bir düzen kurmuş olan göçmenler ve ailelerinin tepkilerine neden oluyor. Bu bağlamda, geçtiğimiz birkaç gün içerisinde California eyaletine bağlı oldukça büyük ve popüler bir şehir olan ve "Melekler Şehri" olarak bilinen Los Angeles'da yaşanan olaylar, geçtiğimiz haftadan başlayarak ABD'de ve uluslararası basında gündem yarattı. Bu yazıda, bu olayları kısaca özetlemeye ve sizi bilgilendirmeye çalışacağım.
2025 Los Angeles Protestoları: Kutuplaşma Artıyor
6 Haziran 2025 günü ABD Göçmenlik ve Gümrük Muhafaza Teşkilatı'nın (ICE) Los Angeles'da yerleşmiş ve burada okul-iş-aile düzeni kurmuş yüzlerce kişiyi tutuklayarak ülkelerine geri göndermeye başlaması, kısa sürede protesto gösterilerinin başlamasına neden oldu. Los Angeles Polis Teşkilatı (LAPD) ve Göçmenlik ve Gümrük Muhafaza Teşkilatı Ofisi yakınlarında yoğunlaşan olaylar, kısa sürede göçmenlerin aileleri ve Trump karşıtı Demokrat Parti sempatizanlarının da katılımıyla büyüdü.
Özellikle Latinoların (Hispanikler) yoğun olarak katıldığı eylemler, 7 Haziran'da yakındaki Paramount ve Compton şehirlerine de yayıldı. Arabaların yakılması ve polislerle halk arasındaki çatışma görüntüleri dünyaya yayılmaya başlayınca, olaylar tüm dünyada gazete ve televizyon kanallarının manşetlere taşındı. Bunun üzerine, Başkan Donald Trump, ülkede asayişi sağlamak için Ulusal Muhafızları bölgeye gönderme kararını açıkladı. Bu şekilde, 2.000 kadar Ulusal Muhafız askeri kısa sürede California'da konuşlandırıldı. Olaylara katılan göstericilerle konuşan BBC muhabirleri, birçok kişinin ülkeden gönderilmekten korktuğu için protesto gösterilerine katıldığı düşüncesini öne çıkardılar. Olaylarda henüz kimse hayatını kaybetmezken, birçok gösterici ve gazetecinin yaralandığı ve onlarca kişinin de tutuklandığı belirtiliyor. Ayrıca olayların New York, San Francisco gibi başka şehirlere de yayıldığı ve buralarda da tutuklamaların yapıldığı kaydediliyor.
ABD'de asker sokağa indi ve Soğuk Savaş dönemi Türkiye'sini anımsatan ilginç görüntülere neden oldu
Ancak Trump'ın kararı hem siyasi, hem de hukuki bazı tartışmalara neden oldu. Öncelikle, federalizme dayalı ve merkezin güçlerinin demokratik şekilde seçilen yerel otoritelerle dengelendiği ABD siyasi sisteminde, Demokrat Parti'nin hayli popüler California Valisi Gavin Newsom'ın Trump karşıtı pozisyon alarak Başkan'ı olayları kışkırtmakla suçlaması olayların büyümesinde ve ulusal çapta yankı yaratmasında etkili oldu. Newsom, federal hükümetin olayları tırmandırdığını ve kaos çıkarmaya çalıştığını iddia ederek, bunun medeni olmayan "kasıtlı ve korkakça bir hareket" olduğunu açıkladı. Trump ise Truth Social hesabından Newsom'a cevap vererek, şöyle bir paylaşım yaptı: "California Valisi Gavin Newsom ve Los Angeles Belediye Başkanı Karen Bass herkesin bildiği gibi görevlerini yerine getiremiyorsa, federal hükümet devreye girer ve yağmacılarla isyancılar sorununu çözmesi gerektiği şekilde çözer!!!”... Olaylar haftasonunda da devam ederken, ABD Savunma Bakanı Pete Hegseth, olayların devam etmesi halinde 500 kadar Deniz Piyadesini de bölgeye gönderebileceklerini söyledi. Newsom ise kendi pozisyonunu koruyarak, bu kararın Amerikan Cumhuriyeti'nin temellerini sarsan otoriterliğe doğru atılmış bir adım olduğunu vurguladı. Bu süreçte, Gavin Newsom, Demokrat Parti'nin yeni nesil lider adayı olarak toplumsal bir popülariteye de ulaşmış oldu.
Gavin Newsom ve Donald Trump Ocak 2025'te
Newsom ile Trump arasındaki tartışma kısa sürede hukuki bir muammaya da dönüştü. Başkan Trump'ın ABD anayasasını ihlal ettiğini öne süren California Valisi Newsom, Başkan'ın orduyu istediği şekilde kullanamayacağını söyleyerek, onu dava edeceklerini açıkladı. Tartışmaların merkezinde ABD anayasasının 10. değişikliği (Tenth Amendment) bulunurken, bu yasa ile ABD Başkanı'nın kendisine değil, eyaletlere ait olan yetkileri kullanamayacağı belirtilmektedir. Nitekim UC Berkeley Hukuk Fakültesi'nin Dekanı olan Anayasa Hukuku Profesörü Erwin Chemerinsky Başkan'ın böyle durumlarda Ulusal Muhafızları sahaya sürüp süremeyeceğinin belirsiz olduğunu belirtirken, aynı kurumdan bir diğer uzman akademisyen John Yoo da Federal Hükümetin korunması dışında askerlerin bu şekilde kullanılmasının Amerikan siyasal geleneğine uygun olmadığını söylemiştir. Bu anlamda, Trump'ın kararı, protestoların ABD Federal Hükümetinin güvenliğini riske attığı düşüncesine dayalı olarak alınmış gibi anlaşılmaktadır.
Sonuç
Sonuç olarak, ABD Başkanı Donald Trump'ın ABD'de ciddi toplumsal tepkilere de neden olan kayıtdışı göç konusunda atmış olduğu kararlı adımlar ve bu konudaki uzlaşmaz tutumu, ülkesi ABD'de ciddi bir toplumsal ve siyasal kutuplaşmaya neden olmuşa benziyor. Bu ise, ABD gibi gelişmiş bir demokrasi ve ekonomiye yakışmayan istikrarsızlık görüntülerine neden oluyor. Tavsiyemiz, Başkan Trump'ın göçmenlik konusundaki katı tutumunu daha insancıl politikalarla desteklemesi, ABD'ye yerleşmiş ve yasal düzen kurmuş on binlerce kişiyi potansiyel suçlu olarak değerlendirmemesi ve genelde otoriter ülkelerden geldikleri için ülkelerine dönmek konusunda mütereddit davranan göçmenler konusunda daha ılımlı söylem ve eylemlere yönelmesidir. Zira göçmenleri toptan kriminalize etmek ön yargılı ve hatalı bir yaklaşım olacak ve ABD'nin gücünü de azaltacaktır. Trump'ın Harvard ve Ivy League'e dahil elit Amerikan üniversiteleri ile ilişkilerinde de daha demokratik ve hoşgörülü bir tavır göstermesi en büyük dileğimizdir. Çünkü ABD'yi özel kılan demokrasisi ve fikir özgürlüğüdür. Bunların olmaması durumunda, ABD, salt askeri ve ekonomik gücü ile, asla imrenilen bir düzen kurucu devlet olamayacaktır.
Olaylardan bazı fotoğraflar;
Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ
Giriş
Profesör John Joseph Mearsheimer (1947-), Amerikalı ünlü bir siyaset bilimci ve uluslararası ilişkiler uzmanıdır. Uzun yıllardır Chicago Üniversitesi'nde ders veren Mearsheimer, daha ziyade büyük güç rekabetini ve büyük güçler arasındaki etkileşimi anarşik olarak tanımladığı uluslararası sistem içerisinde belirli bir mantık silsilesi içerisinde yorumlayarak, Realizm'in yeni ve modern bir versiyonu olan Saldırgan Realizm veya Ofansif Realizm teorisini geliştirmiştir. Mearsheimer, teorisine uygun olarak, Çin Halk Cumhuriyeti'nin artan ekonomik, askeri ve diplomatik gücünün bu ülkeyi kaçınılmaz olarak ülkesi ABD (Amerika Birleşik Devletleri) ile bir büyük güç rekabetine ve çatışmaya sürükleyeceğine inanmaktadır. 2007 tarihli The Israel Lobby and U.S. Foreign Policy (İsrail Lobisi ve Amerikan Dış Politikası) adlı kitabında, Mearsheimer, İsrail lobisinin ABD dış politikası üzerinde orantısız bir etkiye sahip olduğunu iddia etmiş ve bu görüşleriyle ABD ve İsrail'de çeşitli tepkilere ve sansür girişimlerine maruz kalmıştır. Ünlü akademisyenin daha yakın tarihli çalışmaları ise genelde liberal uluslararası düzenin eleştirisine odaklanmaktadır. Mearsheimer, son dönemde özellikle Rusya-Ukrayna Savaşı konusunda ABD ve NATO'yu eleştiren çalışmalarıyla dikkat çekmiş ve bazı tepkilere neden olmuştur. Yazarın önemli çalışmaları şunlardır:
İşte böyle etkileyici bir kariyere sahip olan John Mearsheimer, geçtiğimiz günlerde akademisyen Glenn Diesen'ın YouTube kanalına konuk olarak, büyük güç rekabetine dair güncel görüşlerini izleyicilerle paylaşmıştır. Bu yazıda, bu programda tartışılan önemli fikirler özetlenecektir.
ABD-Çin Rekabeti: Rekabet Kaçınılmaz ama Çin'in Bölgesel Hegemona Dönüşmesi Mümkün Değil!
Prof. Dr. John Mearsheimer, programda ilk olarak son dönemin en popüler araştırma konusu olan ABD-Çin rekabetine değinmekte ve Çin yükselişine dair görüşlerini paylaşmaktadır. Bu konuda aslında çok beğendiği bir akademisyen olan ve Çin'e dair ılımlı görüşleriyle tanınan Jeffrey Sachs'ın görüşlerine katılmadığını belirten Mearsheimer, Konfüçyüsçü eğilimleri ve kendine özgü kültürü nedeniyle Çin'in uluslararası siyaset ve siyasette gücün doğasında olan davranış şekillerinden farklı hareket edemeyeceğinin altını çizerek, Pekin'in de aynı Washington gibi, anarşik uluslararası sistemde öncelikle kendi bölgesinde hâkimiyet kurmaya çalışacağını, daha sonra da sistemdeki en güçlü devlet olmaya çalışacağını iddia etmektedir. Bu doğrultuda Realizm'in temelini oluşturan "kendine yardım" (self help) kavramını açıklayan Amerikalı Profesör, Utanç (Aşağılanma) Yüzyılı sonrasında Çin'in de güçlü olmak konusundaki fikirlerinin bu şekilde geliştiğini hatırlatmaktadır.
NATO genişlemesi konusunda da benzer bir durumun yaşandığını kaydeden deneyimli akademisyen, 1990'lar ve 2000'lerde NATO'nun genişlemesinin Rusya'nın çok güçsüz durumda olması sayesinde yaşandığını vurgulayarak, Vladimir Putin liderliğinde toparlanan ve yeniden "büyük güç" statüsü elde eden Rusya'nın günümüzde kolektif Batı'ya karşı koyabildiğini, bu nedenle de Ukrayna'nın veya Gürcistan'ın NATO üyeliğinin gerçekleşmediğini ifade etmektedir. Bu bağlamda uluslararası sistemde ayakta kalabilmenin en güvenli yolunun güçlenmek olduğunu söyleyen Mearsheimer, bu nedenle devletlerin bölgesel hegemon olmaya çalıştıklarını düşünmektedir. ABD'nin de bu bağlamda bölgesel hegemon modeline Batı yarımkürede iyi bir örnek oluşturduğunu vurgulayan John Mearsheimer, tam da bu nedenle Washington'ın başka bölgesel hegemonların oluşmasına engel olmak konusunda çok dikkatli ve başarılı olduğunu söylemekte ve bu bağlamda Amerika'nin yakın geçmişte emperyal Almanya, emperyal Japonya, Nazi Almanyası ve SSCB'yi (Sovyetler Birliği) bu konuda durdurabildiğini hatırlatmaktadır.
Bu tarihsel ve teorik arka planı açıkladıktan sonra güncel ABD-Çin rekabetine odaklanan Amerikalı yazar, 1990'lardan bu yana Çin'in önce ekonomik, sonra da siyasi/diplomatik ve askeri olarak çok ciddi aşama kaydettiğini ve güçlendiğini söylemekte ve Çin'de bölgesel hegemon olma heveslerine yol açan bu durumun da doğal olarak bölgedeki diğer devletler ve ABD politikalarına etki ettiğini kaydetmektedir. ABD'nin başka bölgesel hegemonlara izin vermeme politikasının Çin için de geçerli olduğunu vurgulayan Mearsheimer, Pekin'in Doğu Çin Denizi'ndeki girişimleri arttıkça Washington'ın politikalarının da sertleştiğini ve Çin'i çevrelemeye yönelik politikaların hız kazandığını açıklamaktadır. Bu doğrultuda, siyasetin doğası gereği Çin'in bölgesel hegemon olma çabalarını da doğal olarak gören Amerikalı uzman, ABD'nin tepkilerinin de doğal ve öngörülebilir olduğunu düşünmekte ve gelişmelerin kendi teorisini doğruladığını ima etmektedir.
Deng Xiaoping'in bilge öğretileri doğrultusunda Çin'in ABD'ye meydan okumadan ve güçlerini gizleyerek barışçıl yükselme (peaceful rise) düşüncesini de soru üzerine Realist perspektiften yorumlayan John Mearsheimer, her devletin gücünü maksimize etmeye çalıştığı uluslararası sistemde Çin'in ABD'ye kıyasla daha zorlu bir coğrafyada olduğunu kabul ederek, Japonya'nın gerçekten de Çin'le tarihsel sorunları da olan önemli bir bölgesel güç olduğunu ve Çin'in bölgesel hegemon olmasına yönelik güçlü bir karşı koyuşu temsil ettiğini, ama Batı dünyasının Ukrayna Savaşı sürecinde Rusya'ya yönelik hasmane tutumu nedeniyle Moskova'nın giderek Çin'in etki alanına giren bir devlete dönüştüğünü ve Çin'e yönelik dengeleyici unsur niteliğini kaybetmeye başladığını düşünmektedir. Keza Mearsheimer'a göre, özünde bir Güney Asya devleti olan Hindistan da -QUAD üyesi olmasına karşın- Çin'i dengeleyebilecek bir coğrafi konuma sahip değildir. Bu nedenle, Doğu Asya'da ABD, Japonya, Güney Kore, Avustralya ve Filipinler dışında Çin'in bölgesel hegemona dönüşmesine engel olabilecek başka bir devlet bulunmamaktadır. Ancak bu devletler ve ABD'nin etkisiyle Çin'in öngörülebilir gelecekte Doğu Asya'da hegemon güce dönüşmesinin mümkün olamayacağını iddia eden Mearsheimer, bu nedenle bu konuda büyük bir endişe duymadığını ifade etmektedir.
ABD-Rusya İlişkileri: Çin'e Karşı Hizalanma Kolay Değil...
Realizm perspektifinden dünya siyaseti ve jeopolitik duruma bakınca, ABD ile Rusya'nın aslında müttefik devletler olmaları gerektiğini düşünen John Mearsheimer, her iki devletin de Çin'in yükselişi karşısında bu ülkeyi çevrelemeye ve sınırlamaya çalışmalarının makul bir politika olduğunu iddia etmektedir. Bunun gerçekleşmemesinin sebebini Rusya-Ukrayna Savaşı olarak yorumlayan Mearsheimer, ısrarla bu savaşın Rusya'yı adeta Çin'in kollarına ittiğinin altını çizmektedir.
Başkan Donald Trump'ın diğer Amerikalı siyasetçilerden farklı olarak bu konuda daha sağduyulu olduğunu vurgulayan Mearsheimer, Rusya-Ukrayna Savaşı'nın iki önemli başlıkta ABD'nin Çin'e karşı etkili politikalar geliştirmesini önlediğini düşünmektedir. İlk olarak, Ukrayna'da devam eden savaş nedeniyle, ABD'nin askeri yoğunluğunu ve kaynaklarını tamamen Çin'i çevrelemeye yönelik olarak Doğu Asya'ya kaydıramadığını (Pivot to Asia) söyleyen Amerikalı akademisyen, ikinci önemli husus olarak da savaş süresince Batı dünyasında oluşan anti-Rus hava nedeniyle Rusya'nın adeta Çin'in kucağına itildiğini ve Batı'dan giderek uzaklaştığını vurgulamaktadır. Bu bağlamda, genelde bilgisizlikle suçlanan Başkan Trump'ın diğer Batılı liderlerden daha öngörülü olduğunu düşünen Mearsheimer, Trump'ın tam da bu nedenle ABD-Rusya ilişkilerini düzeltmeye çalıştığını ifade etmektedir.
Ukrayna Savaşı'nı sonlandırarak Rusya'yı yeniden Batı dünyasına kazandırmak isteyen Trump'ın amacının aslında Rusya-Çin ekseninin oluşmasını önlemek olduğunu düşünen Amerikalı uzman yazar, ancak Trump'ın bu çabasının başarıya ulaşmasının zor olduğunu düşünmektedir. Bunun temel nedeni ise, NATO genişlemeleri ve Biden döneminde yaşananlar nedeniyle Rusların Amerikalılara artık kesinlikle güvenmemeleri ve Çin'le çalışmanın daha iyi olacağına inanmalarıdır. Üstelik Trump'ın ısrarla savunduğu ve Türkiye'nin de destek verdiği Ukrayna'daki barış çabalarının da sonuca ulaşmasını gerçekçi olarak değerlendirmeyen John Mearsheimer, bu nedenle yakın gelecekte Çin-Rusya ekseninin bozulmasının imkânlar dahilinde olmadığına inanmaktadır.
ABD-Avrupa İlişkileri: Sorunlu Müttefiklik
Realizm öğretisi bağlamında ABD-Avrupa (Avrupa Birliği-AB) ilişkilerine bakıldığında, AB'nin, ABD'nin şimdilerde yeniden keşfettiği büyük güç politikası bağlamında halen zayıf olduğunu ve daha ziyade normatif temellere dayalı İdealist bir dış politikayı tercih ettiğini ima eden Mearsheimer, ancak artık tek kutuplu dünyanın sona erdiğini ve çok kutuplu bir düzene geçildiğini ifade ederek, böyle bir dönemde güç siyasetin kaçınılmaz olduğunu ifade etmektedir. Geçmişteki deneyimlerini de gündeme getirerek savaşlara girmenin kolay ama savaşlardan çıkmanın çok zor olduğunu da sözlerine ekleyen John Mearsheimer, Ukrayna Savaşı'nı sürdürmenin ABD açısından rasyonel olmadığının ve bunun Çin'e avantaj sağladığının ısrarla altını çizmektedir. Benzer şekilde İsrail-Filistin gerginliğinin de Çin'in işine geldiğini söyleyen Amerikalı uzmana göre, ABD, normalde Uzak Asya'da konuşlandırabileceği birliklerini Gazze Krizi nedeniyle Ortadoğu'da tutmakta ve bu da Çin'in Doğu Asya'daki konumunu güçlendirmektedir.
ABD'ye yönelik temel tehdidin Çin'den geldiğini vurgulayan John Mearsheimer, Çin'in Avrupa'ya büyük bir tehdit oluşturmaması nedeniyle Avrupalı devletlerin bu konuda farklı tutum aldığını ima etmektedir. Ancak yazara göre, aslında Rusya da Avrupalı liderlerin bu konudaki sert açıklamalarına karşın Avrupa'nın güvenliğine yönelik varoluşsal bir tehdit oluşturmamaktadır. Bunun nedeni ise Ukrayna'da bile zorlanan Rusya'nın NATO üyesi Avrupalı devletlerle büyük bir savaşı göze alacak kapasitesinin (nüfus, askeri güç, ekonomik büyüklük vs.) olmamasıdır. Bu bağlamda, yazara göre, Rusya bir Sovyetler Birliği değildir ve bugün Avrupa güvenliğine o derecede büyük bir tehdit oluşturmamaktadır. Mearsheimer, Rusya'yı kışkırtan ve varoluşsal bir tehdit olarak algılanan NATO'yu Rusya sınırlarına kadar ilerletme düşüncesine de (Ukrayna'nın NATO üyeliği) bu nedenle hararetle karşı çıkmaktadır. Mearsheimer'ın düşüncesinde, kaynakları sınırlı Rusya'nın aksine, devasa bir nüfusu, büyük ekonomik gücü ve gelişmiş teknolojileri olan Çin, gerçekten de Batı dünyası ve NATO için gerçek ve ciddi bir tehdit konumundadır. Bu bağlamda, yazar, ABD ile AB arasında yaşanan görüş ayrılıklarını ima ederek, bu konuda daha uyumlu bir politika gerektiğine değinmektedir.
Sonuç
Sonuç olarak, Amerikalı ünlü Profesör John Mearsheimer'ın görüşleri kendi içerisinde tutarlı ve oldukça faydalı olmakla birlikte, uluslararası siyaseti sadece devletler ve güç temelinde açıklaması ve devletler arası iş birliği ve yardımlaşmaya gerekli önemi göstermemesi bağlamında eksik kalabilir. Zira birçok ülkede yönetimlerine seçimler veya farklı şekillerde yön verebilen halklar ve büyük şirketler, kendi çıkarları gereği büyük savaşlara ve büyük güç rekabetine karşı pozisyon alarak, kendilerinin ve çocuklarının hayatlarının kalitesini devletlerinin gücüne tercih edebilirler. Bu, aslında akılcı her insanın yapacağı bir şeydir ki, Realistlerin öngördüğü dünyanın insanlara vaat ettiği tek şeyin de savaş ve daha fazla çatışma olduğu ortadadır... Bu nedenle, belki de Mearsheimer kadar karamsar olmamak ve devletlerin yönetimine silahlı bürokrasilerden daha ziyade halklara ve şirketleri yönetime ortak ederek barışın formülünü oluşturmak gerekir...
Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ
Giriş
1989 yılından beri Bulgaristan'ın başkenti Sofya'da faaliyetlerini sürdüren Avrupa merkezli düşünce kuruluşu Center for the Study of Democracy (CSD), 2025 yılı Mayıs ayı içerisinde The Kremlin Playbook in Türkiye: Geoeconomics Unfolded (Kremlin'in Türkiye'deki Oyun Kitabı: Jeoekonomi Açılımı) adlı ilginç bir yayına imza atmıştır. Bu yazıda, bu yayından Batı dünyasına politika tavsiyesi niteliğindeki önemli bölümler Türkiye kamuoyunu bilgilendirmek adına özetlenecektir.
CSD logosu
CSD Raporundan Kritik Politika Önerileri
Martin Vladimirov, Molly Rickles, Isaac Levi ve Vaibhav Raghunandan tarafından hazırlanan 54 sayfalık rapor, ilk olarak, Rusya'nın Ukrayna Savaşı nedeniyle Batılı ülkeler tarafından uygulanan kapsamlı yaptırımları aşma konusunda Türkiye'nin eşsiz konumundan istifade ettiğini ve Türkiye'nin de bu süreçte söylemsel olarak Ukrayna'yı desteklemesine karşın Rusya ile ticari ilişkilerini daha da derinleştirdiğini vurgulamaktadır. Bu durum, yazarlara göre, iki ülkenin güçlü lideri Vladimir Putin ile Recep Tayyip Erdoğan arasındaki taktik iş birliği ile sınırlı ölçekte başlamasına karşın, zaman içerisinde Ankara ile Moskova arasında yapısal ve yerleşik ekonomik uyuma dayalı bir düzenin temellerini atmıştır.
Bu stratejik ilişkinin temelinde ise enerji olup, Türkiye doğalgaz ihtiyacının yüzde 40'ını, petrol ve kömür ihtiyacının ise yüzde 70'ini Rusya'dan tedarik etmektedir. Bunun yanında, iki devlet, Türk Akımı ve Mersin-Akkuyu Nükleer Santrali gibi kritik enerji altyapı projelerine de birlikte imza atmaktadırlar. Ancak raporun yazarlarına göre, bu durum, Rusya'ya Türkiye karşısında stratejik bir avantaj sağlamaktadır. Dahası, Türkiye için ciddi bazı ekonomik kazanımlara rağmen, arz şoklarına yatkınlık, ikincil yaptırımlara maruz kalma, enerji politikasında özerklik kaybı, NATO içinde itibar zedelenmesi ve Avrupa Birliği'ne (AB) katılma ya da daha fazla Gümrük Birliği entegrasyonundan yararlanma şansının azalması gibi Ankara açısından ciddi riskler de söz konusudur. Nitekim Ankara, Rusya ile ilişkilerini koruyarak kendisini Doğu ile Batı arasında bir aracı olarak konumlandırırken, yaptırımlardan kaçınma merkezi olarak artan rolü, Batı ile Rusya arasındaki stratejik dengeleme hareketini ve ülkenin uzun vadeli istikrarını tehlikeye de atabilir.
Yazarlara göre, Rusya-Türkiye ekonomik ilişkilerinde giderek artan Moskova yanlısı asimetri karşısında, NATO ve AB'nin yaptırım ile angajmanı dengeleyen stratejik bir yanıt vermesini gerektirmektedir.
Batılı demokrasiler, bir yandan Türkiye'nin eşsiz jeopolitik konumunu kabul etmeli, bir yandan da Rusya'nın Türk ekonomisini yaptırımlardan kaçınma platformu olarak kullanmasını engelleyecek stratejik adımlar atabilmelidir. Bu bağlamda, AB ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD), hem caydırıcılık, hem de angajman temelinde koordineli ve stratejik bir yaklaşım benimsemelidirler. Katı yaptırımlarla inandırıcı teşvikleri birleştiren bu çift yönlü strateji, Türkiye'nin Batı ekonomik ve güvenlik mimarisine entegrasyon sürecini yeniden canlandırmanın en iyi yolu olmaya devam etmektedir. Bu bağlamda yazarlar tarafından önerilen en stratejik öneriler ise şöyledir:
1-) Pozitif bir ekonomik devletçilik stratejisi aracılığıyla Türkiye'ye daha yoğun angaje olunması. Bu sürecin kilit unsuru, ülkenin AB'ye katılımı için yeni bir yol oluşturulmasıdır. Enerji çeşitlendirmesi ve yeni yatırım iş birliği, şeffaflık, yaptırımların uyumlaştırılması, ve düzenleyici reformlar konusunda somut ilerlemeye bağlanmalıdır. Karbon Sınır Ayarlama Mekanizması'na (CBAM) ayrıcalıklı erişim ve Türkiye'nin "yeşil dönüşüm"ü için özel finansman da dahil olmak üzere şartlı teşvikler, Türkiye'nin kamu ve özel sektörlerini desteklemek için kullanılmalıdır. Türkiye ve AB arasında ortak bir izleme ve uygulama çerçevesi, uyumun izlenmesine ve karşılıklı güvenin oluşturulmasına daha fazla yardımcı olabilir.
2-) Rusya'nın Türkiye üzerinden yaptırımları delme çabalarının zayıflatılmasına öncelik verilmesi. Bu, Rus ham petrolünü işleyen Türk tesislerinde rafine edilen petrol ve petrol ürünlerinin ithalatının yasaklanmasını ve Avrupa ve ABD pazarlarına giren yakıtların kimyasal takibi de dahil olmak üzere sıkı menşe kuralları doğrulamasının uygulanmasını gerektirmektedir.
3-) G7 petrol fiyatı üst sınırının düşürülmesi ve yaptırımların Rus tüccarların ticari faaliyetlerini kolaylaştıran Türk aracıları hedef alacak şekilde genişletilmesi.
4-) Yasadışı nakit karşılığı altın planlarına ve Rusya ile bağlantılı gölge bankacılık operasyonlarına dahil olan finansal kurumlara ve firmalara pro-aktif bir şekilde yaptırım uygulayarak Kremlin'in savaş ekonomisini ayakta tutan kritik finansal yaşam hatlarının kesilmesi.
5-) Hassas teknolojilerin Rusya'ya akışını engellemek için Türkiye'nin ihracat kontrollerini çift kullanımlı mallar ve son kullanıcı doğrulaması için kademeli olarak AB standartlarıyla uyumlu hale getirmeye yardımcı olunması ve bu bağlamda kapasite oluşturulması.
6-) Rusya bağlantılı varlıkların ve gölge gemicilik operasyonlarının izini sürmek, dondurmak ve kurtarmak için offshore yargı bölgeleriyle iş birliğini arttırarak, yasadışı finansal akışlara karşı direnç oluşturulması. Yüksek riskli yatırımları ve kara para aklama ağlarını ifşa eden Türk sivil toplum kuruluşlarına verilen desteğin arttırılması.
Sonuç
Sonuç olarak, Bulgaristan merkezli Center for the Study of Democracy-CSD'nin kısa süre önce yayımladığı The Kremlin Playbook in Türkiye: Geoeconomics Unfolded (Kremlin'in Türkiye'deki Oyun Kitabı: Jeoekonomi Açılımı) adlı stratejik rapor, Batı dünyasında Türkiye'nin yeni çok boyutlu dış politikası bağlamında Rusya ile sürdürdüğü stratejik ilişkilere dair tepkileri ve bu bağlamda geliştirilebilecek olası önlemleri özetleyen faydalı ve önemli bir yayındır. Ankara, bu politikasında sebat edecekse, Batı'nın şerrine uğramamak adına mutlaka bazı önlem mekanizmaları geliştirebilmeli ve ABD ve AB ile farklı stratejik bağlar da oluşturarak, bu konunun siyaset yapımındaki en baskın unsur haline gelmesine mani olabilmelidir. ABD Başkanı Donald Trump'ın Rusya ile Ukrayna arasındaki savaşın sonlandırılmasına yönelik çabalarına da Ankara en büyük desteği veren ülke olmalıdır. Zira Türkiye için asırlardır yakın komşusu olmuş Rusya ile ilişkileri tamamen koparmak gerçekçi bir stratejik olmadığı gibi, Batı dünyasının merkezi bir unsuru olarak Rusya'nın şeytanlaştırıldığı bir dönemde bu ülkeyle yakın iş birliğini koruması da bir o kadar zordur. Bu nedenle, Ukrayna'da çözüm ve barış, en çok da Türkiye'nin işine gelecek bir husustur. Dileğimiz bu gereksiz savaşın sona ermesi ve iki devletin yeniden bölgesel istikrar ve gelişime katkı sağlayacak üretken bir hale gelmesidir.
Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ
Giriş
Shangri-La Diyaloğu (Shangri-La Dialogue-SLD), İngiltere-Londra merkezli köklü bir düşünce kuruluşu olan Uluslararası Stratejik Çalışmalar Enstitüsü-IISS'nin (International Institute for Strategic Studies) 2002'den bu yana Singapur'da Shangri-La Oteli'nde düzenlenmesi sebebiyle bu şekilde adlandırılan çok önemli ve prestijli bir siyasi platformdur. Asya'nın gelişen güvenlik zorlukları konusunda ilgili devletlerin Devlet Başkanları, Bakanları ve üst düzey yetkilileriyle birlikte iş dünyası ve sivil toplum liderleri ve güvenlik uzmanlarını bir araya getiren SLD, her sene önemli zirvelere ev sahipliği yapmakta ve bu şekilde uluslararası siyaset ve ekonomiye dair önemli gelişmelerin tartışıldığı Davos Dünya Ekonomik Forumu, Münih Güvenlik Konferansı, Chatham House, Valdai Kulübü ve CFR gibi bir marka platform olma yolunda ilerlemektedir.
2025 yılı Shangri-La Diyaloğu toplantısı 30 Mayıs-1 Haziran 2025 tarihlerinde yine Singapur'da düzenlenirken, bu yılki etkinliğe Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron'un konuşması ve Macron'dan sonra yine önemli bir konuşma yapan ABD (Amerika Birleşik Devletleri) Savunma Bakanı Pete Hegseth'in çıkışları damga vurmuştur. Bu yazıda, önce Macron'un konuşması ana hatlarıyla özetlenecek, daha sonra da Hegseth'in konuşmasındaki mesajlar değerlendirilecektir.
Macron'un 2025 Shangri-La Diyaloğu Konuşması: Uluslararası Hukuk ve Değerler Vurgusu
Son dönemde iç siyasetten ziyade küresel ekonomi, küresel siyaset ve Avrupa Birliği'nin geleceğine dair yaptığı konuşmalarla gündem olan Emmanuel Macron, Shangri-La Diyaloğu toplantısında da önemli mesajlar vermiş ve gündem yaratmayı başarmıştır. 2025 yılı Asya turunun Vietnam ve Endonezya'dan sonraki son durağı olan Singapur'da İngilizce olarak yaptığı konuşmada, Fransa Cumhurbaşkanı, ülkesi Fransa'nın da bir Pasifik ülkesi olduğunu ve denizaşırı toprakları sayesinde bu bölgede halen boy gösterdiğini hatırlatarak, bölgede vatandaşları ve askerleri olan Fransa'nın Asya Pasifik siyasetinde söz hakkı olduğunu vurgulamaktadır. Çoklu krizler döneminde iş birliğinin önemine vurgu yapan Macron, uluslararası hukuk ilkeleri konusunda çifte standart yaklaşımların Batı dünyasının ve uluslararası kurumların güvenilirliğini zedelediğini vurgulamakta ve bu konuda Rusya-Ukrayna Savaşı ve Gazze trajedisi gibi olayları örnek göstermektedir.
Macron, Ukrayna konusunda Rusya'ya yönelik tepkilerinin Rusya karşıtlığından kaynaklanmadığının altını çizerek, bu konuda ilkeli durulmazsa dünyanın geri kalanında da birçok devletin jeopolitik gereklilikler nedeniyle başka ülkelerin topraklarına saldırabileceğini ve bu durumun da uluslararası sistemi temelinden sarsacağı konusunda ciddi uyarılarda bulunmaktadır. Bu anlamda, Macron, Ukrayna'nın toprak bütünlüğü ve egemenliğini korumanın bir Avrupa güvenliği meselesi değil, bir uluslararası sistem gerekliliği olduğunu hatırlatmaktadır. Fransız Cumhurbaşkanı, Gazze'de aylardır yaşanan büyük trajedinin de benzer şekilde uluslararası hukuk ve ilkelerini hiçe sayan büyük bir sorun olduğunu vurgulayarak, Filistin Devleti'nin Fransa tarafından tanınabileceğini ima eden ifadeler kullanmaktadır. Hamas'ın terörist yöntemlerine karşı çıkmakla ve uluslararası hukuku savunmanın birbiriyle uyumlu olduğunu vurgulayan Macron, uluslararası sistemi korumanın çok gerekli olduğunu hatırlatmaktadır.
İkinci Dünya Savaşı sonrasında büyük acıların ardından kurulan küresel veya uluslararası sistem ve kurumlarını (en önemlisi kuşkusu Birleşmiş Milletler) riske atan sorumsuz yaklaşımları eleştiren Emmanuel Macron, bu tarz yaklaşımların ekonomik refah ve istikrarı olumsuz etkilediğini belirterek, daha sonra sözü ABD ve Çin Halk Cumhuriyeti arasındaki jeopolitik rekabete de sözü getirmekte ve bu konuda Fransa'nın duruşunu şöyle izah etmektedir: Fransa, ABD'nin tarihsel bir dostu ve müttefikidir ve zaman zaman Çin'le rekabete dayalı ilişkiler içerisine girebilmektedir. Ancak Fransa aynı zamanda Avrupa ve Hint Pasifik için "stratejik özerklik" talep eden bir devlettir ve ABD veya diğer bir büyük devletle iş birliğini savunması, kesinlike bağımlılığı kabullenmesi anlamına gelmemektedir. Bu anlamda, konuşmasında Charles de Gaulle'e de bilhassa vurgu yapan Macron, Gaullist dış politikayı çağrıştıran, Avrupacı ve çok kutuplu siyasal sistem fikirlerini uyandıran bir tonda konuşmasına devam etmektedir.
Avrupa ve Asya'nın benzer zorluklarla karşı karşıya olduğunu belirten Macron, ilk olarak her iki kıtada da sınırları güçle değiştirmek isteyen revizyonist devletlere karşı diğer devletlerin iş birliği yapması gerektiğini vurgulamaktadır. İkinci olarak terörizm konusuna değinen Fransa Cumhurbaşkanı, her iki kıtada da benzer sorunların olduğunu anımsatmaktadır. Üçüncü olarak Avrupa ve Asya'da bugüne kadar istikrarın korunmasını sağlayan ittifakların güvenilirliğinin zedelenmesini önemli bir sorun olarak öne çıkaran Macron, dördüncü önemli sorun olarak da nükleer çoğalmayı belirtmekte ve İran nükleer programını zikretmektedir. 1991'de sınırlarının tanınması karşılığında Rusya'ya nükleer başlıkları iade eden eski Sovyet ülkelerinin günümüzde Ukrayna Savaşı nedeniyle Moskova'ya yönelik büyük bir tehdit algısı geliştirdiklerini söyleyen Macron, Kuzey Kore'nin Çin'in engellemeye yanaşmadığı nükleer programının da Asya'da benzer riskler yarattığını vurgulamaktadır. Bu konuda Rusya ve Çin'in tutumlarını eleştiren Macron, bu durumun Asya ve Avrupa'da büyük bir nükleer yayılma veya çoğalmaya (nuclear proliferation) neden olabileceğini ima etmektedir.
Daha sonra sözü NATO'ya getiren Macron, bugüne kadar Kuzey Atlantik'in güvenliği için kurulan bu askeri alyansın Asya'ya yayılmaması konusunda hassas davrandığını, ancak Çin'in, şimdilerde Rusya'ya destek amacıyla Ukrayna Savaşı'na asker gönderen ve Avrupa güvenliğine yönelik tehdit oluşturmaya başlayan Kuzey Kore konusundaki pasif tutumu nedeniyle günümüzde bunun bir mantık zeminine oturmaya başladığını ima etmektedir. Bu şekilde, Fransa'nın ABD'den farklı olarak Çin'i otomatik olarak bir hasım olarak görmediğini belirten Macron, buna karşın Tayvan ve Kuzey Kore vurguları ile Çin rejimine yönelik eleştirel yaklaşımını da gözler önüne sermektedir. Macron, konuşmasına bu şekilde devam etmekte ve önemli mesajlar vermektedir.
ABD Savunma Bakanı Pete Hegseth'in Konuşması: Çin'e Yönelik Açık Husumet
ABD Savunma Bakanı Pete Hegseth ise, Macron'dan sonra yaptığı konuşmada, Çin konusunda Fransa Cumhurbaşkanı'ndan çok daha sert bir ton benimseyerek, öncelikle Başkan Donald Trump yönetiminde ülkesi ABD'nin "güç yoluyla barış" (peace through strength) ilkesiyle hareket ettiğini vurgulamaktadır. ABD'nin bölge ülkeleriyle iş birliğine açık olduğunu belirten Hegseth, ABD'nin stratejik rakip olarak gördüğü Çin'i sindirmek için bölgede (Asya Pasifik veya Hint Pasifik) caydırıcı askeri güce ulaşmaya çalıştıklarını belirtmektedir. Savunma Bakanlığı olarak Başkan Trump'ın düşüncelerini hayata geçirmeye çalıştıklarını belirten Hegseth, ABD'nin askeri harcamalarda yaptığı/yapacağı büyük atılımı vurgulamakta ve ABD'nin askeri kapasitesini hızlı bir şekilde arttıracağını ilan etmektedir. Düşmanlarının bu durumdan rahatsız olacakları için artık daha dikkatli davranacaklarını belirten Hegseth, bu şekilde caydırıcılık sağlayacaklarını vurgulamakta ve önceki Demokrat Joe Biden yönetimini Afganistan skandalı ve 7 Ekim Hamas saldırısı nedeniyle suçlamaktadır. Bu bağlamda, Hegseth, sınır güvenliği ve kayıtdışı göçmenler konusunu da güvenlikleştirerek, bunun ülkesi ABD'ye yönelik sessiz bir istila olduğunu iddia etmektedir.
Pete Hegseth
Daha sonra Çin'le ilişkiler konusuna geçen Pete Hegseth, ABD'nin müttefiki olan Avrupa ülkelerini de askeri harcamalarını arttırması konusunda harekete geçirmeye çalıştığını belirterek, komünist Çin'in Batı dünyası için büyük bir tehdit olduğunu söylemektedir. ABD'nin Asya Pasifik'te kalıcı olacağını da ısrarla vurgulayan Hegseth, ancak geçmişte ülkesinin uyguladığı rejim değişikliği ve ulus inşası politikalarının hatalı olduğunu kabul etmekte ve Başkan Trump yönetiminin bu hataları tekrarlamayacağını söylemektedir. Singapur Devlet Başkanı Lee Kuan Yew'i de öven Hegseth, ABD'nin artık ahlaki değil, çıkarlara dayalı Realist bir dış politika izleyeceğini herkese açıkça ilan etmektedir. Daha sonra sözü Çin'e getiren Pete Hegseth, ülkesinin Çin halkı ve medeniyetine büyük saygı duyduğunu belirterek, asla Çin'le düşmanlık arayışında olmadıklarını, ama Çin'in bölgedeki hegemon devlet olma girişimlerinin karşısına durmaya devam edeceklerini söylemektedir. Bu konunun acil ve önemli olduğunu belirten Hegseth, Çin'in neden uluslararası güvenlik ve barışa tehdit oluşturduğuna dair görüşlerini açıklamaktadır. Hegseth, Çin'in 2027'de Tayvan'ı işgal etmek için hazırlandığını da sözlerine eklemekte ve buna karşı duracaklarını açıkça söylemektedir. Bu şekilde, Hegseth, ABD ile Çin arasında oluşan yüksek gerilimi açık bir şekilde ilan etmektedir. Nitekim Hegseth'in konuşması sonrasında Çin'den gelen resmi tepkiler de durumun Pekin tarafından anlaşıldığını göstermektedir.
Sonuç
Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron'un uluslararası kuruluşların ve hukukun meşruiyetini hatırlatan konuşması, bunun çökmesi durumunda ABD ile Çin gibi büyük devletler arasındaki rekabetin ne düzeye varabileceğini ispatlayan Pete Hegseth'in konuşmasıyla birlikte düşünüldüğünde, bizce uluslararası sistemin geleceğine dair riskler konusunda bize yol gösterici olmalıdır. Eğer Gazze, Ukrayna, Keşmir, Tayvan ve Kıbrıs'tan başlayarak uluslararası sorunların barışçıl şekilde çözümlenmesi konusunda harekete geçmezsek, karşılacağımız şey yalnızca daha fazla çatışma ve savaş olacaktır. Eğer çocuklarımız için istediğimiz gelecek buysa, elbette bunda bir sorun yoktur. Ancak barışçıl, demokratik ve özgür bir gelecek istiyorsak, kuşkusuz uluslararası kurumları ayakta tutmalı ve uluslararası hukuku işler hale getirmeliyiz. Bunun için de işe Gazze'den başlamak gerekmektedir.
Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ
Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Başkanı Donald Trump'ın göreve yeniden seçilir seçilmez "ABD'nin özgürleşme günü" (liberation day) olarak ilan ettiği ve yalnızca Washington'ın hasım/rakip olarak gördüğü devletleri değil, neredeyse tüm ülkeleri kapsayan gümrük tarifesi paketi, hatırlanacak olursa, ABD içinde ve tüm dünyada büyük tartışmalara neden olmuştu. Başkan Trump'ın "ABD'nin ekonomik bağımsızlığını geri kazanması" olarak yorumladığı tarife paketi, milliyetçi-sağcı Amerikan Başkanı'na göre "karşılıklılık" (reciprocity) ilkesine dayanıyor ve ABD'nin yeniden büyük olacağı altın günleri müjdeliyordu. Türkiye ve Birleşik Krallık gibi Trump'ın sıcak baktığı devletler de dahil olmak üzere her ülkeye en azından yüzde 10'luk bir alt gümrük vergisi getiren bu paket, Avrupa Birliği (AB) üyesi devletler için de ortalama yüzde 20 civarında ek vergi öngörüyor ve bu nedenle Brüksel'in sert eleştirilerine neden oluyordu. Trump'ın "ticaret savaşları" adı da verilen tarife paketi, Çin (Halk Cumhuriyeti) başta olmak üzere Kamboçya, Vietnam, Malezya ve Bangladeş gibi Asya devletlerine ise çok daha yüksek oranlarda gümrük vergileri öngörüyor ve küresel ticareti akamete uğratacağı yönünde sert eleştirilere maruz kalıyordu.
İşte bu eleştirilerin ve anayasaya aykırılık iddialarının da etkisiyle, ABD Uluslararası Ticaret Mahkemesi, geçtiğimiz gün tarihi bir karar alarak, Başkan Donald Trump'ın diğer ülkelere getirdiği tarifelerde yasal yetkisini aştığına hükmetti ve bu tarifelerin uygulanmasını engelleme kararı aldı. Başkan Trump'ın diğer ülkelerden ithal edilen mallara uyguladığı gümrük vergileri konusunda bazı özel şirketler ve eyaletler tarafından hükümet aleyhine açılan davaya dair kararını açıklayan mahkeme, karşılıklılık esasına dayandırılan tarifelerin, ithalatı gümrük vergileri yoluyla düzenleme konusunda Uluslararası Acil Ekonomik Güçler Yasası (IEEPA) kapsamında Başkan'a tanınan yetkiyi aştığı belirtildi. ABD anayasasının ticareti düzenleme ve vergi koyma yetkisini yalnızca ABD Kongresi'ne verdiği de hatırlatılan kararda, itiraz edilen tarife kararlarının iptal edileceği ve bunların uygulanmasının kalıcı olarak engelleneceği bildirildi.
Kararın ardından ABD anayasasının ilgili maddesi gündeme geldi ve tartışmalar başladı. Hakikaten de, 7 maddelik kısa ABD anayasasının birinci maddesinin sekizinci bölümünde, ABD Kongresi'ne ekonomi yönetimine dair birçok öğeyi barındıran şu geniş yetkiler sağlanmıştır:
Bu bağlamda, ABD anayasasının birinci maddesi, herhangi bir soru işaretine mahal bırakmayacak kesinlikte ticareti düzenleme yetkisini aslında ABD Kongresi'ne bıraksa da, sonradan yaşanan siyasi gelişmelerle bu durum değişmiş ve Trump'ın aleyhine alınan mahkeme kararı da bu yüzden günümüzde büyük hukuki tartışmalara ve siyasi çekişmelere neden olmuştur. Şöyle ki, zaman içerisinde ABD Kongresi tarife politikalarını yürürlüğe koyması için Başkan'a daha geniş yetkiler sağladıkça, buna karşı çıkanlar, bu kanunların Kongre'nin Başkan'a anayasaya aykırı bir yetki devri olduğunu savunmuş ve "Devredilemezlik doktrini" (non-delegation doctrine) olarak bilinenbu yaklaşım Yargıç John Marshall zamanından başlayarak ABD hukuk ve siyasal sisteminde önemli bir tartışma konusu olmuştur. Nitekim Wayman v. Southard (1825) davasında, Yargıç Marshall, Kongre'nin “kesinlikle ve münhasıran yasamaya ilişkin olan” yetkileri devredemeyeceğini belirtmiştir. Marshall, bu davada, “Departmanlar arasındaki fark şüphesiz yasama organının kanun yapması, yürütmenin yürütmesi ve yargının da kanunu yorumlamasıdır; ancak kanun koyucu bir şeyi diğer departmanların takdirine bırakabilir ve bu yetkinin kesin sınırı, bir mahkemenin gereksiz yere girmeyeceği hassas ve zor bir soruşturma konusudur.” sonucuna varmıştır.
ABD hukuk sistemi, tarifelere ilişkin bu sınırları ise 1892 tarihli Field v. Clark davasında tanımlamıştır. İlgili davada, Marshall Field & Co., 1890 tarihli Tarife Kanunu uyarınca, şeker, melas, kahve, çay ve deri üzerine konulan tarifelere itiraz etmiş ve Kongre'nin Başkan'a uygunsuz şekilde yasama yetkisi verdiğini iddia etmiştir. Ancak Yargıç John Marshall Harlan, Başkan'ın Kongre'nin politikasını uygulayarak yürütme rolünde hareket ettiğini söylemiş ve "Başkan'ın yapması gereken şey sadece Kongre yasasını uygulamaktı. Bu bir yasa yapmak değildi. Başkan sadece kanun koyucu birimin, Kongre'nin ifade ettiği iradenin yürürlüğe gireceği olayı tespit ve ilan eden bir temsilcisiydi." sonucuna ulaşarak, ABD Başkanı'nın tarifeler uygulama yolunu açmıştır.
Bu doğrultuda, ilerleyen yıllarda ABD Kongresi -özellikle de 1913 yılında 16. anayasal değişikliğin (amendment) onaylanmasının ardından- federal gelir vergisinin federal hükümet gelirlerinin ana kaynağı olarak tarifelerin yerini almasından sonra, tarifelerin doğrudan uygulanmasında giderek daha az aktif bir rol üstlenmiştir. Nitekim 1934 yılında, Kongre, Başkan Franklin Delano Roosevelt'e gümrük tarifesi oranlarını yüzde 50 oranında değiştirme ve Kongre'den ek onay almadan ikili ticaret anlaşmaları müzakere etme yetkisi veren Karşılıklı Ticaret Anlaşmaları Yasası'nı kabul etmiştir. O tarihten bu yana Başkan çoğunlukla Kongre tarafından belirlenen gümrük tarifeleri politikalarını kontrol etmiş ve uygulamıştır. Bu nedenle, Trump'ın aleyhine çıkan mahkeme kararına Amerikan yönetimi anında itiraz etmiş ve temyiz davasının açılmasını müteakiben, yetkili mahkeme, hükümetin “kararın temyiz süreci boyunca askıya alınması” yönündeki talebini kabul etmiştir. Temyiz mahkemesi tarafından davacı eyalet ve şirketlerden 5 Haziran'a kadar hükümetin itirazına yanıt vermeleri istenirken, hükümetin de bu yanıtlara 9 Haziran'a kadar yanıt hakkı bulunduğu kaydedilmiştir. Bu şekilde, Trump tarifeleri, ABD içerisinde büyük bir hukuki muamma ve siyasi belirsizliğe neden olmuştur.
Trump'ın tarifelerinin ABD demokrasisi ve ekonomisine faydadan çok zarar yaratabileceği konusunda uluslararası kamuoyunda genel bir kanı vardır. Aslında, entelektüel açıdan yakın zamana kadar saygın bir politika kabul edilen ve ilginç bir şekilde daha ziyade sol siyaset tarafından kabul gören korumacılık (ekonomik korumacılık), özellikle yeni kurulan veya gelişmekte olan ülkeler için ulusal burjuvazinin ve sanayinin güçlendirilmesi noktasında faydalı ve ilerici bir politikadır. Nitekim "bebek endüstriler tezi" gibi sosyalizan eğilimli politikaların temelinde de aslına bakılırsa ekonomik korumacılık mantığı vardır. Ancak şimdilerde bu politikaları uygulayan devlet, küresel kapitalizmin Kâbe'si durumundaki ABD olunca ve bu politikalar nedeniyle Amerikan şirketleri ve tüketicileriyle birlikte tüm diğer halklar da artan maliyetler ve enflasyon nedeniyle zarar görmeye başlayınca, kuşkusuz, buna yönelik ciddi tepkiler oluşabilmektedir. Ayrıca, Trump'ın tarife politikasının ABD tarafından geleneksel olarak hasım/rakip olarak algılanan Çin, Rusya vs. gibi devletlerin çok ötesinde Kanada, Meksika, AB ülkeleri gibi Amerikan müttefiklerini de kapsaması nedeniyle, Washington'a dost olan ülkeler ve halklarda da Trump yönetimine ciddi tepki vardır. Nitekim tarifelerin iptali kararı sonrasında Kanada'nın yeni Başbakanı Mark Carney, karardan duyduğu büyük memnuniyeti ifade etmiştir.
Bizce de, ABD yönetiminin yüksek tarife kararları ne ABD, ne Amerikan müttefikleri, ne de dünyanın geri kalanı için doğru bir politika değildir. Elbette, her devlet, geleceği açısından kritik bazı sektörlerde tarife uygulamalıdır. Özellikle yeni kurulan ve yeni endüstrileşen devletlerde bu daha da büyük bir gereksinimdir. Ancak küreselleşmenin ulaştığı ileri seviye ve üretim teknolojileri ve ağının günümüzde büyük çeşitliliğe erişmesi nedeniyle, bu tarz toptancı bir tarife yaklaşımının bizce doğru bir yanı yoktur. Ancak elbette, ABD bir hukuk devleti olduğu ve Başkan da demokratik yolla seçildiği için, bu kararı Amerikan hukukçularına bırakmak en doğru tavırdır.
Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ
Annesi Kraliçe II. Elizabeth'in ölümünün ardından 2022 yılından beri Birleşik Krallık ve 14 diğer İngiliz Milletler Topluluğu ülkesinin (Antigua ve Barbuda, Avustralya, Bahamalar, Belize, Granada, Jamaika, Kanada, Papua Yeni Gine, Solomon Adaları, Saint Kitts and Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent ve Grenadinler, Tuvalu, Yeni Zelanda) monarkı (Kralı) olarak görev yapan 1948 doğumlu III. Charles (tam ismiyle Charles Philip Arthur George), son dönemde ABD Başkanı Donald Trump'ın ülkesinin 51. eyaleti olması gerektiği yönündeki açıklamaları nedeniyle siyasi tartışmalara konu olan Kanada'ya yaptığı ziyaret ve bu ziyaret kapsamında Kanada Parlamentosu'nda yaptığı taht konuşması, uluslararası kamuoyunun dikkatini çekti. Şimdi bu konuşmadan satırbaşlarını sizlerle paylaşacağım.
Kral III. Charles'ın iyi bildiği ve Kanada'da yaygın şekilde kullanılan iki resmi dil olan İngilizce (ağırlıklı olarak) ve Fransızca yaptığı konuşma, uluslararası kamuoyunda daha ziyade ABD Başkanı Donald Trump'ın Kanada ile birleşme (Kanada'nın ABD'ye katılması) isteğine bir cevap olarak yorumlandı. Hatırlanacak olursa, yeni seçilen Kanada Başbakanı Mark Carney'i Beyaz Saray'da kabul eden Trump, bu görüşmede de ilerleyen yıllarda ABD ile Kanada bütünleşmesinin mümkün ve faydalı olacağını savunmuş ve seçim kampanyası döneminde kendisine sert şekilde muhalefet ederek başarılı olan Carney'e, "asla asla deme" demişti. Ancak tarihsel olarak ABD'den ziyade Birleşik Krallık'la yakın ilişkileri olan Kanadalıların tepkileri nedeniyle, Trump, bu görüşünde ısrarcı olmamış, Başbakan Carney de "ülkesi Kanada'nın satılık olmadığını" hatırlatmıştı. Bu olayın üzerinde taht konuşması yapması için Kral III. Charles'ı ülkesine davet eden Başbakan Carney, bu şekilde Trump'a bir mesaj da vermek istemişti.
İşte bu arka plan nedeniyle, Charles'ın mesajları Trump'a cevap olarak yorumlanma eğilimindeydi. Nitekim konuşmasında sakin bir dille üstü kapalı olarak Trump'ı eleştiren Charles, Kanada'nın Kanada olarak kalacağını belirterek, "demokrasi, çoğulculuk, hukukun üstünlüğü, kendi kaderini tayin hakkı ve özgürlük, Kanadalıların değer verdiği ve hükümetin korumaya kararlı olduğu değerlerdir." şeklinde konuştu.
Ziyaret, tekrarlanma sıklığının az olması nedeniyle de oldukça değerliydi. Nitekim Kral III. Charles’ın annesi Kraliçe II. Elizabeth, tahtta kaldığı süre boyunca sadece iki kez, 1957 ve 1977’de Kanada'ya giderek parlamento açılış konuşmaları yapmıştı. Elizabeth de, aynı Charles gibi, konuşmasını Fransızca ve İngilizce şeklinde iki dilde yaparak, Kanadalıların tamamını kucaklamaya gayret etmişti ve bu konudaki özenini göstermişti.
Konuşmasına Kanada'yı 20. kez ziyaret ettiğini belirterek başlayan Kral III. Charles, Kanadalıların çoğulcu kimlik ve özgürlük konusundaki cesaretlerini övdüğü giriş bölümünün ardından, her ne kadar Krallığı daha ziyade sembolik bir nitelik taşısa da, daha siyasi mesajlar vermeye çalıştı. Bu bölümlerde, Charles, dünyanın zorlu ve kritik bir dönemden geçtiğini belirterek, Kanada'nın 70 yılda yaşadığı büyük demokratik ve ekonomik dönüşümü övdü. Charles, temsil ettiği İngiliz Tacı'nın geçmişten günümüze Kanada'nın birliğinin, devamlılığın ve istikrarının sembolü olduğunu da savundu. Yaklaşık yarım saat süren konuşmasında, İngiltere (Birleşik Krallık) Kralı, egemenlik vurgusunun yanı sıra, "uygun fiyatlı konut, çevre, Kanada yerlilerinin sorunları ve sınır güvenliği" gibi güncel siyasi konulara da değindi ve bunları da yakından takip ettiğini gösterdi.
Ancak elbette Kral III. Charles'ın konuşması, Kanada'nın ABD'de Başkan Trump'ın söylemlerine yönelik bu ülkede kısa süre önce gelişen tepkileri ve tarihsel olarak İngiltere-Kanada ilişkilerinin dostane ruhunu koruduğunu göstermesinin ötesinde büyük bir jeopolitik veya siyasi değişimi vaat etmiyor. Zira İkinci Dünya Savaşı'ndan beri askeri ve ekonomik olarak Batı blokunun birincil aktörü olan ABD olmadan, tek bir devlet olan İngiltere, hatta bir ölçüde 27 üyeli Avrupa Birliği'nin bile dünya siyasetinde güçlü olmaları kolay değildir. Bu nedenle, Batı'da blok içi ilişkilerin geliştirilmesi ve her konuda olmasa da bazı konularda iş birliği yapılması tüm Batılı ülkeler için -ki NATO üyesi Türkiye de Batı blokunun doğal bir üyesidir- faydalı olacaktır.
Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ
2009 yılında imzalanan Nahçıvan Antlaşması ile kurulan ve ilk zirvesini 2011 yılında düzenleyen Türk soylu devletleri bir araya getiren ve bu devletler arasındaki her türlü iş birliğini teşvik eden Türk Devletleri Teşkilatı (TDT), Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye ve Özbekistan şeklinde 5 tam üyesi ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC) (2022), Macaristan (2018) ve Türkmenistan (2021) şeklinde 3 gözlemci üyesi bulunan görece yeni bir uluslararası kuruluştur. Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) da 2023 yılında TDT'ye gözlemci üye kabul edilmiştir. TDT, halen gelişimini sürdürmekte olan önemli bir uluslararası kuruluş girişimidir.
Kurumsallaşması halen devam eden Türk Devletleri Teşkilatı'nın temel organları; Devlet Başkanları Konseyi, Dışişleri Bakanları Konseyi, Aksakallar Konseyi, Kıdemli Memurlar Komitesi ve Sekreterya'dır. İstanbul merkezli olan Sekreterya, kurumun tüm faaliyetlerini koordine etmektedir. Dönem Başkanlığı halen Kırgızistan'da olan TDT'nin en yüksek mercii Devlet Başkanları Konseyi'dir. Kritik kararlar bu platformda her yıl gerçekleşen ve devlet başkanlarının katıldığı toplantılarda alınmaktadır. Dışişleri Bakanları Konseyi, Devlet Başkanları Konseyi'nin aldığı kararları icra etmekle görevli bir alt yetkili organdır. Aksakallar Konseyi ise, daha ziyade bir istişare organı işlevi gören ve eskiden beri Türk töresinde olan "ata"ya sorma geleneğini yansıtan önemli bir organdır.
Türk Devletleri Teşkilatı, aynı zamanda Ankara'da bulunan Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı (TÜRKSOY), Bakü'de bulunan Türk Devletleri Parlamenter Asamblesi (TÜRKPA), Astana'da bulunan Uluslararası Türk Akademisi, yine Bakü'de bulunan Türk Kültür ve Miras Vakfı ve İstanbul'da bulunan Türk Ticaret ve Sanayi Odası ve Türk Yatırım Fonu gibi mevcut iş birliği mekanizmaları için bir şemsiye kuruluş niteliğindedir.
Türk Devletleri Teşkilatı logosu
2011 Almatı Zirvesi sonrasında ikinci kez 2012'de Bişkek'te toplanan TDT, 2013 yılında üçüncü zirvesini Gebele şehrinde yapmıştır. 2014 yılında dördüncü kez "turizm" temasıyla Bodrum'da toplanan TDT, beşinci zirvesini ise 2015'te Astana'da gerçekleştirmiştir. Altıncı zirve biraz gecikmeyle 2018'de Çolpon Ata'da toplanırken, 2019'da yedinci zirve Bakü'de toplanmıştır. 2021'deki sekizinci zirveye İstanbul ev sahipliği yaparken, 2022'de dokuzuncu zirve Türk Dünyası Medeniyet Başkenti ilan edilen Semerkant’ta yapılmıştır. 2023 yılındaki 10. zirve ise Kazakistan'ın başkenti Astana'da gerçekleştirilmiştir. Geçtiğimiz yıl yapılan ve en güncel toplantı olan 11. zirve ise Bişkek'te düzenlenmiştir. Kuruluşun kurucu belgelerine buradan ulaşılabilir.
21 Mayıs 2025 tarihinde Macaristan'ın başkenti Budapeşte'de Başbakan Orban'ın ev sahipliğinde düzenlenen Türk Devletleri Teşkilatı Gayriresmî Zirvesi’nde, tam üye devletlerin Devlet Başkanları tarafından kabul edilen 2025 Budapeşte Bildirisi, kuruluşun uluslararası siyasete yaklaşımına dair önemli bilgiler içermektedir. Bu bildiriden uluslararası siyasete dair en önemli satırbaşları ise şunlardır:
Bu bağlamda, TDT'nin uluslararası hukuk ve normlara bağlılığını teyit etmesi ve özellikle Kıbrıs konusunda Türkiye'deki fanatik milliyetçi söylemlerin etkisinde kalmadan daha objektif bir duruş sergilemesi, kuruluşun ciddiyeti ve uluslararası barış ve istikrara katkısını göstermesi bakımından bizce oldukça önemlidir. Dileğimiz, 2004'te Rumların reddettiği Annan Planı'nın da gösterdiği üzere, Kıbrıs'ta sorunun devamını isteyen tarafın Türkiye veya Kıbrıslı Türkler olmadığının tüm uluslararası toplum tarafından artık anlaşılmasıdır.
Kapak fotoğrafı: Türkiye Cumhurbaşkanı Sayın Recep Tayyip Erdoğan, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sayın Sadır Caparov, Macaristan Başbakanı Sayın Viktor Orban, Kazakistan Cumhurbaşkanı Sayın Kasım Cömert Tokayev, Özbekistan Devlet Başkanı Sayın Şevket Mirziyoyev ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı Sayın İlham Aliyev.
Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ
İstanbul Kent Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi-KENTUSAM ve Uluslararası Politika Akademisi (UPA) olarak uzun süredir üzerinde çalıştığımız "Hybrid Workshop on 'Turkish-American Relations in the 21st Century'" adlı uluslararası çalıştayı önceki gün (21 Mayıs 2025) başarıyla gerçekleştirdik. Öncelikle bu önemli etkinliğe ev sahipliği yapan İstanbul Kent Üniversitesi'ni kutluyor ve etkinliğe katkı sağlayan değerli konuşmacı ve katılımcılara şükranlarımı sunuyorum. Şimdi birçok değerli konuşmacının katıldığı etkinliğin açılış konuşmaları ve benim moderatörü olduğum birinci oturumuna dair bazı gözlem ve notlarımı sizlerle paylaşacağım.
Çalıştay afişi-1
Çalıştay afişi-2
Üç farklı oturumdan oluşan ve saat 10:00-18:20 saatleri arasında İstanbul Kent Üniversitesi'nin Kağıthane kampüsünde gerçekleştirilen etkinliğin açılış bölümünde İstanbul Kent Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Necmettin Atsü, İstanbul Kent Üniversitesi İİSBF Dekanı Prof. Dr. Hasret Çomak, emekli Türk Büyükelçi Uluç Özülker ve emekli Amerikalı Büyükelçi Matthew Bryza açılış konuşmaları yapmış ve etkinliğin önemine dikkat çekmişlerdir. İstanbul Kent Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Necmettin Atsü, üniversitelerinin bu etkinliğe ev sahipliği yapmasından duyduğu memnuniyeti ifade edip, organizatör ve katılımcılara teşekkürlerini iletirken, Dekan Prof. Dr. Hasret Çomak da Türkiye'nin dış politikasında Amerika Birleşik Devletleri'nin (ABD) merkezi konumuna vurgu yapan ve iki büyük devlet arasında son yıllarda yaşanan bazı sorunları işaret eden özlü bir konuşma yapmıştır.
Emekli Büyükelçimiz Ekselansları Sayın Uluç Özülker'le etkinlikten bir gün önce Dekanlık odasında yaptığımız toplantıdan bir kare
Daha sonra sahne alan ve etkinliğe Bodrum'dan uzaktan bağlantı yoluyla katılan deneyimli diplomat Uluç Özülker ise, Türk-Amerikan ilişkilerinin tarihine dair bir anahtar konuşma gerçekleştirmiş ve ilişkilerin geçmişi ve bugününe dair çok önemli bazı anekdotlar paylaşmıştır. Özülker, Türk-Amerikan ittifakının Soğuk Savaş dinamikleriyle temelde güvenlik eksenlik olarak oluştuğunu ve Büyükelçi Mehmet Münir Ertegün'ün naaşını taşıyan Missouri zırhlısının İstanbul'a demirlemesinin bu ittifakın ilk sembolü olduğunu vurgulamış, daha sonra da 80 yıllık müttefiklik döneminde yaşanan bazı iniş ve çıkışları bilgi, gözlem ve anıları eşliğinde dinleyicilere 25 dakika süreyle aktarmıştır.
Amerikalı emekli Büyükelçi Ekselansları Matthew Bryza, konuşması sırasında
Açılış bölümünün son konuşmacısı olan eski ABD Bakü Büyükelçisi deneyimli diplomat Matthew Bryza ise, Türk-Amerikan ilişkilerinde yaşanan güncel bazı gelişmelere dair fikir ve gözlemlerini paylaştığı samimi ve dikkat çekici bir konuşma yapmıştır. Bryza, Türk-Amerikan ilişkilerinin Soğuk Savaş koşullarında SSCB ve komünizm tehlikesine karşı iki ülkenin ortak değerler ve güvenlik parametreleri çerçevesinde bütünleşmesi neticesinde müttefiklik temelinde kurgulanmaya başladığını anımsatırken, son yıllarda ise bu konularda iki tarihsel müttefik arasında bazı anlaşmazlıkların yaşandığını ifade etmiştir. ABD'nin İsrail'e yönelik tarihsel ve güçlü desteği karşısında Türkiye'nin Müslüman toplumunun beklentilerine uygun olarak Filistin'e destek verdiğini vurgulayan Bryza, ayrıca 2003'te yaşanan ve Amerikan tarafından büyük hayal kırıklığı yaratan 1 Mart tezkeresi hadisesinin ilişkileri olumsuz bir noktaya taşıdığını söylemiştir. Bu sürecin ardından ilişkilerin halen tam olarak düzeltilemediğini belirten Bryza, günümüzde ise Türkiye'nin Rusya ile ilişkiler konusunda NATO müttefiklerinden daha ayrıksı bir çizgide durduğunu ifade eden bazı vurgularda bulunmuştur. Bu durumun ehemmiyetini, günümüzde üst düzey NATO toplantılarında Rusya'nın 5 yıl içerisinde NATO üyesi Avrupalı devletlere yönelik yapabileceği müdahalelere yönelik aktif çalışmalar yapılmasıyla örneklendiren Bryza, bu konuda iki müttefik arasındaki yaklaşımın oldukça farklılaştığının altını çizmiştir. Buna karşın bir Amerikalı olarak Türkiye'de yaşamaktan duyduğu mutluluğu ifade eden Bryza, bu tarz etkinliklerin iki ülkenin ilişkilerinin değerlendirilmesi ve sorunların görüşülmesi bağlamında çok faydalı olduğunu da belirterek İstanbul Kent Üniversitesi ve organizasyon komitesine teşekkür etmiştir.
Etkinlik sırasında dinleyiciler
Giriş bölümü ardından benim moderatörlüğümde "Türk-Amerikan İlişkilerinde Güncel Konular" başlıklı ilk oturum başlamış ve yaklaşık 2,5 saat kadar devam etmiştir. Bu bölümün ilk konuşmacısı olan Amerikan Katolik Üniversitesi'nden Prof. Dr. Herbert Reginbogin, Soğuk Savaş dönemindeki SSCB ve komünizm tehdidi gibi varoluşsal bir tehlikenin günümüzde olmaması nedeniyle Türk-Amerikan ilişkilerinin bir dönüşüm sürecinden geçtiğini ve son dönemde Donald Trump ve Recep Tayyip Erdoğan gibi otoriter eğilimli liderler nedeniyle ilişkilerdeki transaksiyonel etkileşimin eskiye kıyasla çok daha arttığını belirtmiştir. Reginbogin, ayrıca, günümüzde dinin ve dini kimliklerin güçlendiğini ve siyasete yoğun etki ettiğini ve Rusya'nın Ukrayna Savaşı ile Avrupa güvenliğine tehdit oluşturduğunu belirterek, Türk-Amerikan ilişkilerinde düzelme için yeniden "değerler" (values) bağlamında ortak bir çizgiye geçilmesi gerektiğini ifade etmiştir.
Bu bölümün bir diğer konuşmacısı olan Paris Amerikan Üniversitesi'nden Prof. Dr. Hall Gardner ise, Türkiye'nin günümüzün çok eksenli uluslararası düzeninde kendi coğrafyası, siyasi, ekonomik ve kültürel gücünü kullanarak merkezi (pivot) bir aktöre dönüştüğünü ve Rusya-Ukrayna Savaşı'nda arabuluculuktan tutun, Suriye-Batı ilişkilerinin düzeltilmesine kadar birçok konuda çok önemli ve başarılar hamleler yaptığını söylemiştir. Ankara'nın başarısı bağlamında Azerbaycan'ın Karabağ zaferini de örnek olarak öne çıkaran Gardner, Türkiye'nin Erdoğan liderliğinde daha iddialı ve bölgesel güç olma yolunda adımlar attığını ve bunun ABD ile ilişkilerde bazı sorunlara neden olduğunu vurgulamıştır.
İİSBF Dekanı Prof. Dr. Hasret Çomak, Prof. Dr. Füsun Türkmen'e sertifikasını takdim ederken
İlk oturumun bir diğer önemli konuşmacısı olan Galatasaray Üniversitesi'nin kıdemli Uluslararası İlişkiler Profesörü Prof. Dr. Füsun Türkmen, Osmanlı döneminden başlayarak Türk-Amerikan ilişkilerinde "transnationalism" (ulus-ötesicilik) ve etkili bireylerin ilişkilerin kurulmasına ön ayak olması gibi iki güçlü trendden söz etmiştir. Soğuk Savaş döneminde Türk-Amerikan ilişkilerini sistemik analizle açıklanabildiğini, Soğuk Savaş sonrası dönemde bölgeselcilik eğilimlerinin güçlendiğini ve günümüzde Trump-Erdoğan ikilisi nedeniyle yeniden lider-eksenli eski tip yaklaşımlara dönüldüğünü belirten Türkmen, Başkan Trump'ın öngörülemez dış politika anlayışının bazı bilinmezlik ve sorunlara yol açtığını da sözlerine eklemiştir. Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk'ün Wilsoncu ilkeleri çok iyi anlayan vizyoner bir lider olduğundan söz eden Türkmen, ilerleyen on yıllarda da Harry Truman, Dwight D. Eisenhower, Adnan Menderes-Fatin Rüştü Zorlu, Turgut Özal, George H. W. Bush gibi güçlü siyasi elitler aracılığıyla Türk-Amerikan ilişkilerinde sorunların aşılabildiğini ifade etmiştir. Deneyimli akademisyen, Başkan Trump'ın dış politik eğilimlerini ise 4 başlıkta ifade etmiştir: 1-) Jacksoncı (Andrew Jackson) milliyetçi ve ulusal çıkarlara dayalı bir dış politika söylem ve icra tarzı, 2-) Transaksiyonalizm (Etkileşimci, al-vere dayalı diplomasi stili), 3-) Seçici izolasyonizm (ulusal çıkarları doğrudan ilgilendirmeyen bazı konularda içe kapanmacı ve duyarsız dış politika), 4-) Yeni emperyalizm (Neo-emperyalizm) (Kanada, Grönland, Panama söylemleri vs.). Türkmen, konuşmasının son bölümünde ise, Trump'ın diğer dünya liderleriyle duygusal bağlar kuran tarzını da vurgulayarak, Trump'ın geçmişte Başkan Richard Nixon'ın yaptığı şekilde bilinçli olarak bir tür "deli adam" (mad man theory) rolü oynadığını ifade ederek, bu sayede öngörülemez ve korkulan/çekinilen bir lider olarak Trump'ın ABD adına bazı kazanımlar sağladığını/sağlamaya çalıştığını söylemiştir.
Çalıştay öncesinde çektiğim selfie
İlk oturumunda bir diğer konuşmacısı olan emekli General Dr. Yavuz Türkgenci, Türk-Amerikan ilişkilerini günümüzün yeni gelişen güvenlik tehditleri bağlamında stratejik bir düzleme oturtmaya çalışırken, AVİM uzmanı ve ODTÜ öğretim görevlisi olan Dr. Teoman Ertuğrul Tulun da, konuşmasında, Türk-Amerikan ilişkilerine dair çalışma ve temaslarda yaşanan bazı pratik bürokratik ve diplomatik zorluklara değinmiştir.
Bu şekilde, etkinlik, öğle arasının müteakiben düzenlenen ikinci ve üçüncü oturumlar sonrasında başarılı ve faydalı bir şekilde sona ermiştir. Diğer oturumlardan akılda kalan bazı hususlar ise; üçüncü oturumunda konuşan Kadir Has Üniversitesi'nden Prof. Dr. Serhat Güvenç'in ABD'nin Trump dönemindeki öngörülemez dış politikasının yalnızca Türkiye değil, dünya dengeleri açısından da bir güvenlik riski oluşturduğu tespiti ve ikinci oturumda Doç. Dr. Cenk Özgen'in Türk-Amerikan savunma sanayii ittifakına dair ortaya koyduğu bilanço olmuştur.
Konuşmalardan çıkan ortak husus, Türk-Amerikan ilişkilerine yön veren makro paradigmaların (askeri iş birliği temelli ve model ortaklık temelli müttefiklik modelleri) başarısız olması nedeniyle günümüzde ilişkilerin lider eksenli bir biçim kazanması, buna karşın her iki ülkenin de dünya sistemi ve birbirleri açısından çok önemli konumda olmaları nedeniyle ilişkilerde kopuşun beklenmemesi gerektiği yönünde olmuştur.
Bu başarılı etkinlik nedeniyle İstanbul Kent Üniversitesi'ni bir kez daha tebrik ederken, her türlü imkân ve kapasiteye sahip devlet üniversitelerinin bu tarz etkinliklerde genelde atıl durumda kalmaları, yeterince emek ve çaba harcamamaları ve genel olarak verimsizliklerinin serbest piyasa ekonomisinin faziletlerine dair inancımı pekiştirdiğini de bu vesileyle belirtmek isterim.
Etkinlikten bazı kareler;
Kadir Has Üniversitesi İİSBF Dekanı Prof. Dr. Serhat Güvenç hocamızla
Prof. Dr. Hasret Çomak-ben-Prof. Dr. Serhat Güvenç etkinlik sonrasında
Değerli dostum ve panelist Dr. Sina Kısacık'la
Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ
