Öfkelenin!

2011 yılı kuşkusuz dünya siyasal tarihine, başta Orta Doğu ve Kuzey Afrika coğrafyası olmak üzere halkların otoriter sistemlere karşı ayaklandığı ve giderek zorlaşan sosyoekonomik yaşam koşullarına seslerini yükselttiği bir yıl olarak geçecek. Önce Tunus, sonra Mısır, daha sonrasında Libya’da gelişen otoriter rejimlere karşı başlayan halk hareketleri, kısa sürede siyasal literatürde “Arap Spring (Arap Baharı)” olarak adlandırılmaya başlandı. Ancak isyan dalgası Orta Doğu ve Kuzey Afrika ile sınırlı kalmadı. Ekonomik kriz sonrası başta Yunanistan olmak üzere birçok Avrupa ülkesinde gelişen halk hareketleri, Eylül ayından itibaren Amerika Birleşik Devletleri’nde başlayan “Occupy Wall Street (Wall Street’i İşgal Et)” protestoları ile büyük bir ivme kazandı ve geçtiğimiz hafta Avrupa’nın birçok başkentinde milyonlarca insanın katıldığı “Öfkeliler” mitingleri yapıldı. Guy Fawkes maskeli binlerce insanın, ailelerin, öğretmenlerin, doktorların, hemşirelerin, akademisyenlerin, işçilerin ve öğrencilerin yoğun ilgi gösterdiği mitinglerde; Avrupa halkları demokratik siyasal sisteme rağmen orta sınıf için giderek zorlaşan yaşam koşulları ve kendi kaderlerini belirleme konusunda neoliberalizmin hegemonyası nedeniyle büyük şirketler karşısında giderek azalan etkinliklerine bağlı olarak gelecek kaygılarını barışçıl bir şekilde dile getirdiler. Bu gösterilere ilham kaynağı olduğu iddia edilen Stéphane Hessel’in kaleme aldığı “Indignez-Vous! (Öfkelenin!)” adlı eser de son günlerin en çok satılan ve konuşulan kitaplarından biri haline geldi. Bu yazıda Hessel’in kim olduğuna ve risale olarak nitelendirilebilecek 15-20 sayfalık bu kısa eserine göz atmaya çalışacağım.

Stéphane Hessel 1917 Berlin doğumlu bir Rönesans adamı. Bu sıfatı hak etmesini sağlayan pilotluk, diplomatlık, arabuluculuk, danışmanlık, eğitimcilik, filozofluk ve sosyalistlik gibi birçok meziyeti var. Hessel’in babası Franz Hessel bir yazar ve çevirmen. Annesi Helen Grund ise ressam, müzisyen ve yazar. Almanya’da giderek artan Yahudi düşmanlığından (anti-semitizm) da etkilenerek olsa gerek, aile 1924’te Paris’e yerleşmiş ve Avrupa’nın bu köklü ve avangard şehrinde yetişen Stéphane Hessel, küçük yaşlardan başlayarak Avrupa’nın önde gelen sanatçı ve entelektüelleriyle tanışma ve kendini birçok alanda yetiştirme şansı yakalamış. Hessel 1937’de Fransız vatandaşlığına geçmiş ve 1939’da Öğretmen Okulu’na girmiş ancak İkinci Dünya Savaşı nedeniyle eğitimine ara vermek zorunda kalmış. Mayıs 1941’de General Charles De Gaulle’ün Londra’daki Özgür Fransa toplantısına katılmış, karşı casusluk, bilgi toplama ve eylem bürosunda (BCRA) çalışmış, fakat daha sonra 1944’te Fransa’da Nazilere esir düşerek uzun süre işkence görmüş ve asılmaktan son anda kurtulmuştur. İki kez Nazi kampından kaçan ama yeniden yakalanan Hessel, savaş sonrası önce yılların ardından karısı ve üç çocuğuna kavuşur, daha sonra da Dış İşleri Bakanlığı giriş sınavını kazanarak diplomat olur. Henüz ilk görevinde Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’ni hazırlayan komisyona katılır. Daha sonraları diplomatik görevlerle uzun yıllar New York’ta bulunur. Cezayir savaşı sırasında Cezayir’e destek verir ve Fransız Sosyalist Partisi’ne (PS) katılır. Emekli olduktan sonra insan hakları meselelerinde aktif mücadeleye devam eder ve anılarını ve gördüklerini yazmaya (Danse avec le siecle-1997, O ma mémoire-2006) ve yeni nesillere aktarmaya gayret eder. 2000’lerde ise özellikle İsrail’in giderek artan şiddeti nedeniyle kamuoyunun ve entelektüellerin dikkatini Filistin sorununa çekmeye çalışır. Hessel’in yeni nesiller ve geniş kitlelerce tanınması ise 2010 yılında yazdığı “Indignez-Vous! (Öfkelenin!)” adlı kitabın milyonların okuduğu bir kült eser haline gelmesi ve 2011 yılında Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterilmesiyle olur. Hessel 94 yaşında bugün hala insan hakları için mücadele veren bir aktivist, ihtiyar bir delikanlı…

90’lı yaşlarındaki bir ihtiyarın yazdığı ancak 20’li yaşlardaki gençlerin kutsal kitabı haline gelen “Öfkelenin!”, isminden kısa ancak düşündüren içeriğine kadar oldukça ilginç bir eser. Kitabın özgün ismi olan “Indignez-Vous!”, Latince “dignitas (asiller sınıfı)” kökünden türemiş olan “dignité (insanlık onuru)” adlı Fransızca kelimenin mastar halinin (digner) başına eklenen “in-“ olumsuz önekiyle “İnsanlık onuruna dokundurmak, öfkelendirmek, kızdırmak” anlamı kazanıyor. İlginç bir şekilde bu kelime yalnızca doğrudan Latince kaynaklı Fransızca, İspanyolca ve İtalyanca’ya özgü ve diğer dillerde karşılığı yok. Bu nedenle Almanlar kitabı “Empört Euch! (Kızın-Darılın!)”, İngiliz ve Amerikalılar ise “Time for Outrage! (Öfkelenme Zamanı!) olarak çevirmişler. İsmail Yerguz’un çevirisini yaptığı Mustafa H. Bayka’nın sunuşunu, Uğur Hüküm’ün önsözünü yazdığı kitabın Türkçe baskısı ise Cumhuriyet Kitapları tarafından Aydınlanma Kitaplığı serisinin bir kitabı olarak 2011 yılında “Öfkelenin!” adıyla yayınlanmış. Ünlü düşünür Immanuel Wallerstein’ın 68 kuşağının bir devamı olarak nitelendirdiği halk hareketlerini tetikleyen bu esere şimdi biraz daha yakından bakalım.

Kitabına artık 93 yaşında ve yolun sonunda olduğunu belirterek başlayan Hessel, kitap boyunca bu 90 küsur yıllık bilgi ve birikime dayalı olarak özgüvenli ve tok bir sesle bizle konuşuyor. Hessel Nazi işgaline karşı örgütlenen Ulusal Direniş Konseyi’nin “ekonominin rasyonel biçimde örgütlenmesi, özel çıkarların genel çıkarlara tabi olması ve faşist devletlerde görülen mesleki buyurganlıktan kurtulması” ilkesine bugün dünyanın ve halkların o dönemden bile daha fazla ihtiyacı olduğunu vurguluyor. Sermayenin tek güç haline geldiği neoliberal sistemde artık özgür olması gereken basının da özgür olamadığını vurguluyor, eğitim ve sağlık hizmetlerinde 1950’li 1960’lı yıllara göre Avrupa ülkelerinde hizmetlerin aksadığına dikkat çekiyor. Hessel Avrupa devletlerinin İkinci Dünya Savaşı gibi büyük bir yıkım sonrasında dahi verebildiği bu hizmetlerin, şimdi çok daha gelişmiş ve zengin bir Avrupa’da nasıl yapılamadığını anlamıyor ve devletin bu harcamaları karşılayamayacağı yanıtını utanmazlık olarak değerlendiriyor. Hessel’e göre tarihte faşizmin temel sebebi, bencil zenginlerin Bolşevik devrimi ve Marksist hareketlerden çok korkarak, korkularının rehberliğinde yanlışlara ortak olmasıydı. Sovyetler Birliği’ne ve Stalin’e daima mesafeli yaklaşmış bir Avrupa sosyalisti olmasına karşın, bugün zenginlerin aynı hataya düşmemesi gerektiğini, bunun için de etkin bir muhalefetin olması gerektiğini söylüyor. Aynı okulda okuduğu varoluşçuluk akımının kurucularından Jean Paul Sartre’dan fazlasıyla etkilenen Hessel, insanın yaptıkları ve yapmadıklarıyla doğacak sonuçlardan sorumlu olduğunu düşünüyor. Bu nedenle şimdilerde mutlaka dünyanın yanlış gidişine tepki gösterilmesi gerektiğine inanıyor. Hegelci insanlık tarihinin olumlu bir şekilde ve tek yöne gittiğini savunan tarih anlayışıyla, babasının dostu olan ünlü Alman filozof Walter Benjamin’in rekabet ve daha fazlasına sahip olma güdüsü nedeniyle felaketten felakete sürüklenen karşı konulamaz tarih vizyonu arasındaki farklılığa dikkat çekiyor.

Hessel’in gençlere en önemli tavsiyesi Sartre’ın düşüncelerini de hatırlayarak toplumsal sorunlara kayıtsız kalmamaları. Hessel’e göre küreselleşme nedeniyle sınırlarının kalktığı ve anlamsızlaştığı, karşılıklı bağımlılıkların arttığı bir sürece rağmen bugün hala dünyanın birçok yerinde çok ciddi sosyal sorunlar var. Bunlardan en önemlisi çok yoksul ve çok zenginler arasında giderek artan ve birçok sosyal soruna kaynaklık eden uçurum. Bir diğeri insan hakları açısından bugün hala dünyanın birçok yerinde yaşanan haksızlıklar ve sorunlar. Bunlara ek olarak açgözlülüğümüzün sonucu olarak artık gezegenimiz olan dünyanın geleceğiyle ilgili de ciddi sıkıntılar mevcut. Bu nedenle Hessel’in gençlere tavsiyesi isyan edecek haklı gerekçeleri görebilmek için çevreye dikkatli ve duyarlı şekilde bakmaları. Aynı Filistin davasında olduğu gibi… Fakat geçmişin hatalarına yeniden düşmeden ve bu sebeple asla şiddete başvurmadan, barışçıl ve etkin demokratik silahlar kullanarak… Bu nedenle asla teröre bulaşmadan, şiddetin umuda sırt çevirdiğinin farkında olarak… Bu nedenle pasif direnişi kullanarak, direnmenin yaratmak, yaratmanın direnmek olduğunu bilerek…

Dr. Ozan Örmeci