Sayfalar

▼

12 Ağustos 2025 Salı

2025 Çekya Genel Seçimleri


Giriş

Avrupa Birliği (AB) ve NATO üyesi demokratik (Freedom House, 2025) ve ekonomik açıdan gelişmiş (IMF, 2025) bir Orta Avrupa ülkesi olan Çekya veya Çek Cumhuriyeti, 3-4 Ekim 2025 tarihlerinde genel seçimlere sahne olacaktır (OSCE, 2025). Anketlere göre seçimi kazanması beklenen popülist sağ çizgideki ANO partisi ve onun lideri eski Başbakan (2017-2021) Andrej Babiš'in ABD Başkanı Donald Trump'ı anımsatan tartışmalı bazı siyasi görüş ve tavırları ise, bu seçimlerin Brüksel için kritik bir mahiyette algılanmasına yol açmaktadır. Bu yazıda, Çekya veya Çek Cumhuriyeti hakkında genel bilgiler verildikten sonra, 2025 seçimleri mercek altına alınacaktır.

Çekya Hakkında Genel Bilgiler

MÖ 4. yüzyılda daha ziyade Keltlerin yaşadığı bir yer olan Çek Cumhuriyeti, 5. ve 6. yüzyıldan itibaren Slav halklarının bölgeye yerleşmesi sonrasında büyük bir dönüşüm sürecine girmiştir. 9. yüzyılın ikinci yarısında ise Hıristiyan misyonerlerin gelişiyle Çekya'daki toplumsal ve siyasal dönüşüm süreci sürmüştür.

Çek Cumhuriyeti Riyad Büyükelçiliği web sitesinden aktarılan resmi tarihe göre (Çek Cumhuriyeti Riyad Büyükelçiliği), 9. yüzyıldan itibaren 1306 yılına kadar Premyslid Hanedanı'nın hükümdarlığı sırasında Çek devletinin kademeli olarak güçlenmesi süreci yaşanmış ve bunu müteakiben de 1346-1378 döneminde Bohemya Krallığı'nın prestij ve gücünün zirvesi olan Lüksemburg Hanedanı'ndan IV. Charles'ın (Karel) saltanatı yaşanmıştır. IV. Charles döneminin en önemli gelişmeleri ise; 1344'te Prag Başpiskoposluğunun kurulması, 1348'de Alplerin kuzeyindeki ilk üniversite olan Charles Üniversitesi'nin kurulması ve IV. Charles'ın 1355'te Roma'da Roma İmparatoru olarak taç giymesidir.

IV. Charles veya IV. Karel

IV. Charles'ın halefi IV. Wenceslas (1378-1419) dönemindeki ekonomik ve siyasi kriz sonucunda Çek topraklarında Husçu (Hussit) Devrimi (1419-1436) olarak adlandırılan bir reform hareketi ve savaşlar serisi meydana gelmiştir. Kriz, dönemin Avrupa'sındaki sorunlar nedeniyle daha da kötüleşmiştir. Husçu veya Hussit hareket, 1415'te Konstanz'da kazıkta yakılarak idam edilen üstat Jan Hus adlı bir Hıristiyan vaizin fikirlerinden ilham almış ve destekçileri, Hus'un ölümünün ardından da Kilise'yi reforme etme çabalarını sürdürmüşlerdir. Roma İmparatoru Sigismund dönemindeki seferlere direnen Husçular, 1434'te ise Katolik Avrupa ile anlaşarak Husçu mezhebini teyit ettirdiler (Çek Cumhuriyeti Riyad Büyükelçiliği). Basel Antlaşmaları olarak bilinen bu anlaşma 1436'da ilan edilmiş ve 16. yüzyılda yaşanacak Reform süreci öncesinde, ona benzer şekilde, farklı bir Hıristiyan mezhebinin varlığını teyit ettirerek ve Hıristiyan Avrupa'da ilk kez bir tür dinsel çoğulculuk ortamı yaratmıştır (Çek Cumhuriyeti Riyad Büyükelçiliği). Bu dönemde Çekya'ya hâkim olan Podebrady'li George (Poděbradyli Jiří) ise, 1458'de Bohemya Kralı seçilmiş ve diplomatik faaliyetleriyle -özellikle Avrupa hükümdarlarından oluşan bir barış konfederasyonu kurma çabasıyla- Orta Avrupa ufkunun ötesine ulaşan önemli bir tarihsel figür haline gelmiştir.

Podebrady'li George (Poděbradyli Jiří)

Çekya'da 1471-1526 döneminde Jagellon Hanedanlığı hüküm sürerken, 1526-1918 döneminde Habsburg Hanedanı Bohemya tahtına geçmiştir. Habsburglar döneminde Katolisizmin yeniden benimsenmesiyle, Çekya, çok-uluslu ve merkezi bir İmparatorluğa dönüşmüştür (Çek Cumhuriyeti Riyad Büyükelçiliği). Ancak bu dönemde en önemli görevler Viyana'ya taşınırken, Bohemya'da da yüksek Barok kültürünün gelişimi ve kök salması süreci başlamıştır. 18. yüzyılın ikinci yarısında yaşanan Maria Theresa ve II. Joseph'in Aydınlanma reformları dönemine karşın, Birinci Dünya Savaşı'na kadar Çekya'nın Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'na bağlı statüsünde herhangi bir değişim yaşanmamıştır. Lakin Avusturya-Macaristan İmparatorluğu 1918 yılında biten Birinci Dünya Savaşı sonunda yıkılınca, Slovakya, Bohemya, Moravya, Silezya ve Karpat Rutenya birleşerek Çekoslovakya adında yeni bir ülke haline gelmiştir.

Habsburg Hanedanı arması

İki savaş arası dönemde (1918-1939) Doğu Avrupa'nın en müreffeh ve siyasi açıdan istikrarlı devleti haline gelen Çekoslovakya -ki o dönemde dünyanın en gelişmiş on ülkesinden biri haline gelmiştir- (Çek Cumhuriyeti Riyad Büyükelçiliği), 20 yıllık demokrasi ve refah döneminin ardından Hitler Almanyası'nın istilasıyla  yıkılmış ve Nazi Almanyası tarafından işgal edilmiştir (Britannica/b). Çekoslovakya, savaş sonrasında ise Doğu Blokuna dahil edilerek, 1948'den 1989'a kadar Sovyet egemenliği altında kalmıştır.

Alexander Dubček

Soğuk Savaş döneminde Doğu blokunda ve komünist yönetim altında kalmasına karşın, Çekoslovakya'da 1968'in başında iktidara gelen ılımlı sosyalist Alexander Dubček, "Prag Baharı" adı verilen reformlarıyla ülkede büyük bir dönüşüm başlatmış; ancak aynı yıl içerisinde Sovyetler Birliği'nin Çekoslovakya'yı işgal etmesiyle bu süreç zorla sona erdirilmiştir (Government of the Czech Republic). Bu durum, Çekoslovakya'da liberal ve Batı yanlısı siyasal eğilimlerin komünist dönemde bile güçlü olduğunun anlaşılması açısından önemlidir.

Çekoslovakya haritası

Berlin Duvarı'nın yıkılmasıyla, 1989 yılı sonlarında Çekoslovakya'da büyük bir değişim süreci başlamıştır. Bu dönemde yaşanan komünizm karşıtı geniş halk gösterileri -ki siyasal tarihte Kadife Devrim (Velvet Revolution) olarak adlandırılmıştır-, komünist yönetimi sonlandırmış ve Vaclav Havel yönetiminde köklü bir geçiş dönemi başlamıştır (Britannica/c).

Vaclav Havel

Çek Cumhuriyeti veya günümüzdeki ismiyle Çekya ise, Çekoslovakya federasyonunun dağılmasıyla 1 Ocak 1993 tarihinde resmen kuruldu (Britannica/b). Ayrılık sırasında, federasyonun varlıkları Çekler lehine ikiye bir oranında bölündü; Rusya'dan gelen doğalgaz boru hattı, diplomatik hizmetler ve silahlı kuvvetler için özel anlaşmalar yapıldı. Eski federasyonun vatandaşları da yeni vatandaşlık yasalarına göre bölündü ve bölünmeden hemen sonra çok sayıda Slovak, Çek vatandaşlığı için başvuruda bulunmaya başladı. Kısa sürede diğer devletlerce tanınan ve kurulmasının hemen akabinde Birleşmiş Milletler'e kabul edilen Çek Cumhuriyeti, zamanla yetişmiş insan gücünü ve demokratik kültürünü de kullanarak gelişmeye ve Batılı siyasi kurumlara üyelik hakkı elde etmeye başladı. Nitekim Çek Cumhuriyeti, 1999'da NATO'ya, 2004'te de AB'ye üye oldu.

Çekya haritası

Bugün 10,88 milyonluk kayda değer nüfusu (World Bank Group, 2024/a), 345 milyar dolarlık ekonomisi (World Bank Group, 2024/b), 95/100 puanla mükemmele yakın seviyedeki demokrasisi (Freedom House, 2025), kişi başına düşen yıllık 33.000 doların üzerindeki ekonomik açıdan gelişmiş performansı (IMF, 2025) ve NATO ile AB'nin yanı sıra OECD'ye üyeliğiyle (Çek Cumhuriyeti Manila Büyükelçiliği), Çekya veya Çek Cumhuriyeti, her açıdan gelişmiş bir devlet görünümündedir.

Çek Cumhuriyeti'nin zaman zaman karışıklık yaratan isim mevzusu ise şöyle izah edilebilir. Çek Cumhuriyeti olarak kurulan devlet, 2016 yılında ise Çekya ismini kabul etmiş (Çekçe Česko veya İngilizce ismiyle Czechia), ancak önceki isim de kullanılmaya devam ettirilmiştir (ÇekTürk). Bu anlamda, devletin iki resmi ismi bulunmaktadır.

Ülkenin Önceki Yönetimleri

Parlamenter demokrasi modeline uygun olarak yönetilen Çekya'da, devletin başı daha ziyade sembolik yetkileri olan Cumhurbaşkanı, icra organının başı ise güçlü icra yetkileriyle donatılmış olan Başbakan’dır. Bu anlamda, Çekya, Başbakan tarafından yönetilen bir Westminster demokrasi örneğidir. Çekya'da parlamento ise Temsilciler Meclisi ve Senato’dan oluşmaktadır. Milletvekilleri 4, Senatörler ise 6 yıl için seçilmektedirler (Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı). Senato’nun 1/3’ü iki yılda bir yapılan seçimlerle yenilenmektedir.

Çekya/Çek Cumhuriyeti bayrağı

Ülkenin daha ziyade sembolik yetkilerle donatılan Cumhurbaşkanlarına baktığımızda, şöyle bir liste oluşmaktadır:

  1. Vaclav Havel (1993-2003),
  2. Václav Klaus (2003-2012),
  3. Miloš Zeman (2013-2023),
  4. Petr Pavel (2023-).

Petr Pavel

Ülkenin asıl yöneticisi durumundaki Başbakan listesine bakıldığında ise;

  1. Václav Klaus (1993-1998) (merkez sağ çizgideki Sivil Demokratik Parti-ODS adayı),
  2. Josef Tošovský (1998-1998) (Bağımsız),
  3. Miloš Zeman (1998-2002) (merkez sol çizgideki Çek Sosyal Demokrasi Partisi-ČSSD adayı),
  4. Vladimír Špidla (2002-2004) (merkez sol çizgideki Çek Sosyal Demokrasi Partisi-ČSSD adayı),
  5. Stanislav Gross (2004-2005) (merkez sol çizgideki Çek Sosyal Demokrasi Partisi-ČSSD adayı),
  6. Jiří Paroubek (2005-2006) (merkez sol çizgideki Çek Sosyal Demokrasi Partisi-ČSSD adayı),
  7. Mirek Topolánek (2006-2009) (merkez sağ çizgideki Sivil Demokratik Parti-ODS adayı),
  8. Jan Fischer (2009-2010) (Bağımsız),
  9. Petr Nečas (2010-2013) (merkez sağ çizgideki Sivil Demokratik Parti-ODS adayı),
  10. Jiří Rusnok (2013-2014) (Bağımsız),
  11. Bohuslav Sobotka (2014-2017) (merkez sol çizgideki Çek Sosyal Demokrasi Partisi-ČSSD adayı),
  12. Andrej Babiš (2017-2021) (popülist sağ çizgideki ANO partisi adayı),
  13. Petr Fiala (2021-2025) (merkez sağ çizgideki Sivil Demokratik Parti-ODS adayı).

Petr Fiala

Önceki 13 Başbakan'dan da anlaşılabileceği üzere, Çekya'daki köklü ve büyük siyasi partiler merkez soldaki Çek Sosyal Demokrasi Partisi-ČSSD ile merkez sağdaki Sivil Demokratik Parti-ODS'dir. Ancak son yıllarda zengin iş insanı Andrej Babiš'in kurduğu ANO partisi, Çek siyasetinde üçüncü ve en etkili siyasi parti haline gelmeye başlamıştır.

2025 Genel Seçimleri

2021 yılında yapılan önceki genel seçimlerde, Babiš'in lideri olduğu popülist sağ çizgideki ve Avrupa şüphecisi ANO partisi yüzde 30 civarında oyla sandıktan birinci çıksa da, yüzde 22,5 civarında oyda kalan merkez sağ çizgideki Sivil Demokratik Parti-ODS, adayları Petr Fiala'yı, merkez-merkez sağ çizgideki Hristiyan ve Demokratik Birlik-KDU-ČSL, yine merkez sağ çizgisindeki TOP 09 partisi, liberal çizgideki STAN ve sosyal liberal çizgideki Çek Korsan Partisi-Piráti ile koalisyon kurarak Başbakan yapmayı başarmıştır.

Andrej Babiš

2025 seçimlerine yine Babiš ve ANO partisi favori olarak girmektedir. 200 üyeli Temsilciler Meclisi üyelerinin belirleneceği seçimler sonucunda (Expats.cz, 2025), en az 101 milletvekili kazanan parti veya ittifak, hükümeti kurabilecektir. Güncel bazı anketlere göre (Mahdalová & Škop, 2025 & Politico, 2025 & Programy do voleb, 2025), ANO, seçimden yüzde 32-34 civarında bir oyla birinci çıkacaktır. Merkez sağ Sivil Demokratik Parti-ODS öncülüğünde kurulan seçim ittifakı SPOLU'nun (Birlikte) ise yüzde 20-21 oyla ikinci sırada yer alması öngörülmektedir. SPOLU, iktidara gelirse, mevcut Başbakan Petr Fiala'nın Başbakanlığının devamını talep etmektedir. 2015 yılında kurulan ve son yıllarda yükselişe geçen ülkedeki yeni popülist sağ-aşırı sağ partilerden Japon asıllı Tomio Okamura liderliğindeki Özgürlük ve Doğrudan Demokrasi-SPD partisi, küçük bazı sağ partileri katarak oluşturduğu seçim ittifakıyla, bu seçimlere daha iddialı girmekte ve yüzde 12-13 düzeyinde halk desteğine ulaşmayı ümit etmektedir. Vít Rakušan liderliğindeki sosyal liberal çizgideki STAN ise, anketlere göre yüzde 10-11'lik önemli bir desteğe sahiptir. Kayda değer düzeyde oy alması beklenen son parti ise Çek Korsan Partisi-Piráti'dir. Korsanların bu seçimde yüzde 7-8 düzeyine ulaşması öngörülmektedir. Seçimlere dair ilginç bir bilgi ise, bu seçimlerde ilk kez yurt dışında yaşayan vatandaşlar için posta yoluyla oy kullanma uygulamasının uygulanacak olmasıdır (Expats.cz, 2025).

Bu sonuçlar değerlendirildiğinde, seçim sonrasında Andrej Babiš önderliğinde bir sağ koalisyonun iktidara gelmesi olasıdır. Ancak Babiš'in Başbakanlığına dair bazı korkutucu senaryolar bulunmaktadır. Bunun temel nedeni, genelde medyada yıllardır "Çekya'nın Trump'ı" veya "Çek oligark" (Drda, 2014) olarak adlandırılan trilyoner iş adamı Babiš'in yönetim tarzına duyulan tepkilerdir. Ayrıca Babiš'in Ukrayna'ya büyük destek sağlayan Fiala hükümetinden farklı olarak Ukrayna'da diplomatik-siyasi çözümü desteklemesi (Radio Prague International, 2025) ve Kiev yönetimine askeri destek vermeye yanaşmaması, Avrupa Birliği üyesi büyük ülkelerde bazı kuşkular yaratmaktadır. Bu durum ise, Babiš'in "Rusya yanlısı" olarak adlandırılmasına ve Brüksel tarafından desteklenmemesine yol açmaktadır (Euractiv, 2024). Babiš, ayrıca göç konusunda daha sert tedbirler önermekte, ancak Donald Trump'tan farklı olarak yüksek gümrük tarifelerine dayanmayan serbest bir ticaret düzenini savunmaktadır (Reuters, 2025). Nitekim Babiš'in partisi ANO, AB şüphecisi çizgisindeki Marine Le Pen ve Viktor Orban gibi liderlerin partilerinin yer aldığı Avrupa Vatanseverleri çatı partisine dahildir (Reuters, 2025). 

Ancak Babiš'in seçimleri kazanacağına dair algı oldukça güçlüdür. Örneğin, Çek siyasetine dair uzman bir isim olan Masaryk Üniversitesi'nden Siyaset Bilimci Otto Eibl, Babiš'i mağlup etmenin çok zor olacağını, çünkü Başbakan Fiala ve SPOLU'ya yönelik tepkiselliğin çok yüksek olduğunu vurgulamaktadır (Eisenchteter, 2025). Bu bağlamda, ülkede kemer sıkma tedbirleri uygulayan Başbakan Fiala ve hükümeti döneminde yaşanan ve ancak son dönemde kontrol altına alınan yüksek enflasyon, halkın canını acıtan ve tepkilere yol açan en temel meseledir. Eibl'a göre, halkın tepkiselliği ve duygularını iyi kullanan ANO ise çok daha popüler olmakta ve "herkesi yakala" (catch-all party) karakteristiği sayesinde daha büyük destek sağlayabilmektedir (Eisenchteter, 2025). 

Sonuç

Sonuç olarak, 2025 Çekya genel seçimleri, AB içerisindeki ülkelerde son yıllarda artan AB şüpheciliği ve popülizmin Çekya'daki durumunu görmek açısından önemli bir gelişme olacaktır. Seçimden beklenen, sağ popülist ANO partisi ve eski Başbakan Andrej Babiš'in seçimi kazanması ve iktidara dönmesidir. Bu, Avrupalı devletlerin güvenlikte ABD'ye olan bağımlılıkları ve ABD'deki Trump fenomeni düşünüldüğünde, sürpriz bir gelişme sayılamaz. Bu bağlamda, bence, sağ popülistlerin başarısından gerekli dersleri çıkarmayan Avrupalı devletler ve AB, bu fenomeni durdurmak için halk tepkilerini dindirecek gerekli politikaları keşfetmeli ve uygulamalıdırlar. Ancak elbette seçimleri, ABD ile AB arasındaki bir bilek güreşi gibi de okumak gerekir ki, bu denklemde kimin şimdilik üstün geldiği seçim sonuçlarıyla birlikte açığa çıkacaktır. 

Prof. Dr. Ozan ÖRMECİ

 

KAYNAKÇA

zaman:

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder