Psikolojik Sorgu Teknikleri

2010 yılında Karınca Yayınları tarafından piyasaya sürülen, Tamer Topsakal imzalı “Psikolojik Sorgu Teknikleri Yazılı Anlatım Analizi - Beden Dili Analizi” adlı kitap; Emniyet Teşkilatı çalışanlarına yönelik, bilgi toplama ve ifade almanın bilimsel metotlarla en doğru şekilde nasıl yapılacağı üzerinde yoğunlaşan bir eser olarak dikkat çekmektedir. Kitabın açık satışının yapılması elbette bu çalışmayı sadece Emniyet çalışanları için değil, kriminolojiyle ilgilenen sıradan insanlar ve tabii ki sorgulanma riski taşıyan kimseler için de bilgilenme amacıyla cazip kılmaktadır. 5 bölümden oluşan kitabın ilk bölümü kitabın içeriği ve kitapta anlatılan mülakat teknikleriyle ilgili bilgiler vermektedir. Kitabın ikinci bölümü Yazılı Anlatım Analizi üzerine, üçüncü bölüm ise Davranış Analizi Mülakatı üzerine yoğunlaşmaktadır. Kitabın dördüncü ve bu yazıda özetleyeceğim bölümü olan Sorgulama; sorgulama aşamasına yönelik bazı teknik ve yöntemlerin ele alındığı önemli bir bölümdür. Beşinci ve son bölüm ise Sorgulama ve İfade Alma İle İlgili Yasal Düzenlemeler adını taşımaktadır. Şimdi sorgulama teknikleri üzerinde yoğunlaşalım.

Sorgulama aşamasına geçilmeden yazar, neden insanların suçlarını itiraf etmedikleri üzerinde durmaktadır. Öncelikle insanlar işledikleri suçun sonucu olarak karşılaşacakları ceza, toplum baskısı ve dışlanma düşüncesinin getirdiği korku nedeniyle suçlarını itiraf etmek istemezler. İkincil olarak insanlar utanç duygusu nedeniyle suçlarını itiraf etmekten imtina edebilirler. Üçüncü olarak insanlar çatışmacı bir düşünceyle kendilerini korumak adına suçlarını itiraf etmek istemeyebilirler. Dördüncü ve son olarak sorgu uzmanının bir tek senaryoya takılıp kalması ve bu senaryonun gerçeği yansıtmaması durumunda şüphelinin itirafı imkânsız olabilir. Bu temel engelleri aşmak adına sorgu uzmanının bir güven ortamı oluşturması ve itirafa uygun psikolojik ve fiziki koşullar (sorgu odası düzeni) yaratması gerekmektedir.

Tamer Topsakal’a göre sorgulamada izlenecek yöntem büyük ölçüde şüphelinin şahsi özelliklerine bağlıdır. Suç türü ve şahsın bu suçu işleme nedenleri (motivasyonu) incelendiğinde genellikle failleri iki ana kümede toplamak mümkündür; duygusal suç failleri ve duygusal olmayan suç failleri. Duygusal suç failleri; işledikleri suç nedeniyle ciddi bir pişmanlık duygusu içinde olan, duygusal rahatsızlık ve stres yaşayan veya yanlış yaptığını bilen insanlardır. Bu tip insanların kuvvetli ahlaki değerleri vardır ve sorgulama sürecinde kaçamak bakışlar sergilemeye, kollarını ve ayaklarını düz tutmaya başlarlar. Zayıf olan göz teması zaman içerisinde iyice zayıflar ve bakışlar yere odaklanabilir. Sorunlu vicdan duygusu nedeniyle yazara göre böyle bir şüpheliye sempatik yaklaşmak daha akıllıcadır. Şüpheliye anlayış ve merhametle yaklaşmak ve adeta ona omzunda ağlanabilecek bir dost gibi davranmak sorguyu daha başarılı hale getirebilecektir. Duygusal olmayan suç failleri ise vicdani problem yaşamayan insanlardır. Bu gibi insanlarda duygusal davranışlar çok az seviyede görülür. Genellikle sorgu sırasında bu gibi insanlar, kayıtsızca sorgu uzmanının konuşmasına müsaade eder ancak bu konuşmalar esnasında ortamdan kendini soyutlayarak konuşulanları anlamaya çalışır. Bu kapalı tutum bir tür savunma mekanizmasıdır ve bu vücut hareketlerine de yansır. Kollar ve bacaklar çapraz, baş dik, bakışlar sabit ve soğuktur. Duygusal katılım göstermezler. Bu gibi durumlarda en doğru taktik, gerçeği analiz etme yaklaşımıdır. Bu yaklaşımın anlamı; şüphelinin duygularından çok mantığına başvurmak ve suçunun sabit olduğuna şahsı ikna etmek demektir. Şahıs suçu itiraf etmenin mantıklı seçim olduğuna inandırılmalıdır. Her ne kadar böyle ikili bir ayrıma gidilse de, bu şekilde keskin bir ayrım yapmak ve metotlardan sadece birini uygulamak hatalı olabilir. Bu nedenle her iki yaklaşım da duruma göre kullanılmalıdır. Sorgulamanın ipuçları ise yazara göre şöyledir; kendinizi şüphelinin yerine koyun, kanıtları tartışmayın, neden diye sormayın, maksimize edin/minimize edin/gerekçeler sunun ve vazgeçmeyin.

Psikolojik sorgulamanın 9 aşaması bulunmaktadır. Aşağıda bu aşamalar açıklanacaktır.

1-) Olumlu Yüzleşme: Şüpheliye, suçu işleyen kişinin kendisi olduğuna dair suçlamanın kesin bir dille belirtildiği aşamadır. Bu aşamada sorgu uzmanı şüphelinin cevabını değerlendirmek için biraz beklemelidir. Şahsın vereceği tepkilere göre yeni bir adım atılmalıdır. Örneğin, suçlama karşısında şüpheli pasif kalmışsa, ikinci suçlama daha güçlü bir şekilde yapılmalıdır. Şahıs pasif kalmak yerine inkâra yöneliyorsa, bu ya suçlunun gerçekten suçsuz olduğu ya da çeşitli sebeplerle yalan söylediği anlamına gelmektedir.

2-) Fikir Geliştirme: Bu bölümde sorgucu şüpheliye, şüphelinin davranışını psikolojik olarak doğrulayacak şekilde suçun işlenmesi için nedenler sunar. Bu nedenlerin içinde suçu işlemesi için şahsa ahlaki mazeretler sunulmalıdır. Yani sorgu uzmanı bu durumda suçu işlemekten doğan ayıbı ve vicdani sorumluluğu başka şahıslara ve özel durumlara yüklemelidir. En etkili yöntem ahlaki mazeretler sıralandıktan sonra suç konusu olayı, sebepleri açısından daha ağır bir olayla karşılaştırıp, şahsın içinde bulunduğu olayı minimize edip karşılaştırılan olayı da maksimize etmektir. Eğer şüpheli kısa bir süre için bile olsa anlattıklarınızı dinliyor ve düşünüyor izlenimi veriyorsa bu çok ciddi bir suçluluk göstergesidir. Tam tersine şiddetli inkâr ve direnme eğilimi gösteriyorsa, bu masumiyet göstergesi olabilir.

3-) İnkârlarla Başa Çıkma: Sorgucu bir inkârın yapılacağı anı fark etmeli ve inkâr yapılmadan önce bir cümle ile araya girmelidir. İnkârların kesilmesinin ardından sorgucu yeniden Fikir Geliştirme aşamasına dönmelidir. Masum şüpheliler bu inkârların durdurulmasına asla izin vermezler, hatta hâkimiyeti ele geçirmeye çalışırlar. Suçlu şahısların ise inkârları zayıflayarak kesilir ve sorgucunun ahlaki mazerete dönmesine göz yumarlar.

4-) İtirazların Üstesinden Gelme: İtiraz, suçlu tarafından suçlamanın güya yanlış olduğunu kanıtlamak için ortaya koyulan cümledir. Sorgucu bu itirazı almalı ve fikrin daha fazla geliştirilmesinde kullanmalıdır. Şahıs ikinci basamakta sunulan ahlaki mazeretle ilgili yorumları yenmeye çalışır. Şahsın itirazları, suçu neden işlemedikleri ve neden işlemeyeceklerine dair karşı çıkmaları içerir ve sorgucunun bu aşamayı geçerek yeniden fikir geliştirme aşamasına dönmelidir.

5-) İlginin Çekilmesi, Tutulması: Bu aşama şüphelinin tüm dikkatini kazanma ve muhafaza etme çabasından ibarettir. Suçlu şüpheli kabuğuna çekilmiş olabilir ve maruz kalacağı sonuçları düşünmeye başlamış olabilir. Şüphelinin ilgisinin yeniden çekilmesi için sorgucu şüpheliye yaklaşmaya başlamalıdır. Bu aşama sonuçlanmadan itirafa ulaşılması imkânsızdır.

6-) Pasif Ruh İle Başa Çıkma: Bu aşama da şüphelinin pasif ruh haletinin ele alınmasını kapsar. Bu basamak şüpheli sessizleşmeye başladığı, dinleme eğilimi gösterdiği veya sorgucuya direkt bakmaktan kaçındığı zamanlarda uygulamaya girer. Bırakmanın fiziki işaretleri başlayabilir. Şahıs itirafın eşiğindedir. Fikir esas unsurlarına doğru daraltılmalı ve alternatifli sorunun sorulması için uygun anın kollanması gerekir. Bu aşamada göz teması kuvvetlendirilmelidir.

7-) Alternatif Soru: Bu basamak temel olarak şüpheliye suçun kabul edilebilir ve kabul edilemez yönü arasında tercih yapması için bir teklif götürülmesidir. Sorgucu şüpheliye suçun işlenmesi ile ilgili suçlu gösteren iki seçenek sunar. Her bir seçenek de suçun kabul edilmesidir.

8-) Sözlü İtirafı Alma: Şüpheli alternatifli sorunun bir seçeneğini kabul ettiğinde, sorgucu suçun ayrıntılarını sözlü olarak geliştirmeye başlamalıdır. Silahın nerede olduğu, çalınan paraya ne olduğu ve suçun işlenmesindeki motivasyonun ne olduğu gibi ayrıntılara girilir.

9-) Sözlü İtirafı Yazılı Hale Getirme: Suçun ayrıntılarının şüpheli tarafından sözlü olarak tanımlanmasının ardından, sözlü itiraf yazılı bir belgeye ya da kayıtlı bir belgeye dönüştürülür.

Fikir geliştirme aşamasında kullanılabilecek teknikler ise şöyle sıralanabilir;

- Yerine Kullanma: Bu teknikte şüphelinin suçu itiraf etmesine teşvik etmek adına saldırı türü sözcükleri yerine daha yumuşak sözcükler ve deyimler kullanılabilir. Bıçaklamak yerine yaralamak sözünün kullanılması buna bir örnek olarak gösterilebilir.

- Tekrarlama: Tekrar hem siyasal propaganda, hem de reklam alanında çok etkilidir. Sorguda da itirafı teşvik amacıyla yapılacak cesaretlendirici tekrarlar şüpheliyi itirafa yönlendirebilir.

- Otoriteye Başvurma: Şüpheliye suçunu itiraf ettirebilmek için yaptığı suçun özellikleri veya insan doğasıyla ilgili olabilecek bir araştırmadan söz etmek, bir bilim adamının ya da ünlü bir psikiyatrın bu konudaki görüşlerine atıfta bulunmak şüpheliyi olumlu yönde etkileyebilir.

- Bunu Herkes Yapıyor Tekniği: Suçun yaygınlığının belirtilmesi ve önemsizleştirilmesi de suçluyu itirafa yönlendirebilir.

- Kurbanı Suçlama Tekniği: Kurbanın çeşitli özellikleri vurgulanarak ve şüpheliye haklı olabileceğine dair argümanlar sunularak da itiraf elde edilebilir.

- Toplumdaki Konuma Saygı Tekniği: Şüphelinin toplumda saygın bir konumu varsa, ona bu konumu hatırlatılarak önemli olduğu hissettirilmeli ve zor da olsa suçunu itiraf etmesinin gerektiği vurgulanmalıdır.

- Kamuoyu: Toplumdaki konumu yüksek kişilerin, suça karışmalarının duyulması durumunda yaşanacak olaylar kullanılarak ve şüpheliye üstü kapalı bir şekilde anlaşma vaat edilerek itiraf elde edilebilir.

- Bahane Bulma Ya Da Mazur Gösterme Tekniği: Kurbandan yola çıkılarak çeşitli mazeretler geliştirilerek şüpheli itirafa yönlendirilebilir.

- Dosya Hilesi Tekniği: Şüphelinin adının yazılı olduğu bir dosya hazırlanarak ve bunun içindeki belgeler incelenerek, şüphelinin kendisi hakkında önemli deliller olduğu düşündürülebilir ve itirafa teşvik edilebilir.

- Tanıdık Tekniği: Sorgucunun şüpheliyle dostane bir diyalog kurması ve onu tanıdıklarına benzetmesi, onunla arasında bir güven bağının oluşmasına ve itirafın kolaylaşmasına neden olabilir.

- Mutt Ve Jeff Tekniği (Sert-Yumuşak Tekniği): İyi polis-kötü polis oyunu olarak da bilinen tekniktir. Sorgu sırasında iki sorgucunun birinin iyi, diğerinin kötü rol üstlenmesi sonucu iyi olanla şüpheli arasında bir yakınlık kurulması ve itirafın kolaylaşması sağlanabilir.

Ozan Örmeci